Het schrijfproces - Soorten paragrafen

De paragraaf is het bouwblok van elk essay, rapport, artikel of scriptie. Behalve de introductie-, conclusie- en overgangsparagraaf zijn er nog andere soorten paragrafen. Het doel van je tekst bepaalt welke soort je kunt gebruiken. Hier volgt een overzicht van acht paragraafsoorten: wat ze zijn, hoe ze werken en wanneer je ze toepast. De technieken die hier genoemd worden voor de opbouw van een enkele paragraaf zijn ook bruikbaar voor langere stukken tekst of zelfs een essay. De verschillende onderdelen worden dan over meer paragrafen uitgesmeerd. Uiteraard kan een essay ook opgebouwd zijn uit een combinatie van deze technieken. Zo zou een essay over het broeikaseffect kunnen beginnen met uitleg over het proces gevolgd door een overzicht van de oorzaken en gevolgen met voorbeelden als ondersteuning.

Paragrafen

• 1. Vertelling
• 2. Beschrijving
• 3. Voorbeeld
• 4. Proces
• 5. Oorzaak en gevolg
• 6. Vergelijking en contrast
• 7. Verdeling en classificatie
• 8. Definitie

1. Vertelling

Een verhalende paragraaf beschrijft een gebeurtenis of meerdere gebeurtenissen in chronologische volgorde. Meestal is dat van verleden naar heden, maar met goed gebruik van overgangen kun je tijdsprongen maken. De hoofdgedachte in een vertelling geeft het onderwerp van de paragraaf gevolgd door de opeenvolgende gebeurtenissen.

2. Beschrijving

De beschrijvende paragraaf maakt gebruik van onze vijf zintuigen; het beschrijft het uiterlijk, de geur, de smaak, de klank of hoe het voelt. Een goede beschrijving volgt de natuurlijke manier waarop wij naar het onderwerp kijken: van boven naar beneden, van voor nar achteren, van links naar rechts, etc. Een beschrijving maakt gebruik van ruimtelijke ordening en dus signaalwoorden als daarnaast, onder en boven. Deze soort paragraaf heeft niet altijd een expliciete hoofdgedachte. De combinatie van details laat bij de lezer een sterke impressie achter over het onderwerp.

3. Voorbeeld

In deze soort paragraaf wordt de hoofdgedachte ondersteund met een of meerdere voorbeelden. Deze kunnen komen van de persoonlijke ervaring van de schrijver, maar ook uit bronnen.

4. Proces

Een procesparagraaf beschrijft hoe iets werkt met alle verschillende stappen. De ordening is chronologisch met signaalwoorden als eerst, dan, daarna, vervolgens en als laatste. In de hoofdgedachte vindt de lezer welk proces beschreven gaat worden gevolgd door de stappen die naar het eindpunt leiden. Een bijzondere vorm van een procesparagraaf geeft instructies. Een instructieparagraaf is te herkennen aan het gebruik van de gebiedende wijs: Hak de amandelen in stukjes en voeg toe aan het mengsel.

5. Oorzaak en gevolg

Een dergelijk paragraaf onderzoekt de oorzaken van een probleem of beschrijft dan wel voorspelt de gevolgen. Vaak worden oorzaak en gevolg gescheiden in twee paragrafen, maar dat hoeft niet altijd nodig te zijn. Duidelijke signaalwoorden geven de relatie tussen oorzaak en gevolg: daarom, omdat, dus, als gevolg daarvan, etc. In de hoofdgedachte vindt de lezer de hoofdoorzaak en die wordt gedetailleerd uitgelegd. Een andere mogelijkheid is het hoofdgevolg in de hoofdgedachte met vervolgens andere, minder belangrijke gevolgen.

6. Vergelijking en contrast

In deze paragraafsoort bekijk je de overeenkomsten en verschillen tussen twee onderwerpen. Vergelijking behandelt uiteraard de overeenkomsten en contrast de verschillen. Er zijn drie manieren waarop je vergelijkingen of contrasten kan maken: analogie, punt-voor-punt en onderwerp-na-onderwerp.

Analogie is alleen bruikbaar voor vergelijking. Je legt dan een onbekend of moeilijk onderwerp uit via een vergelijking met een bekender, eenvoudiger onderwerp.

Methode 2 en 3 zijn wel te gebruiken voor vergelijking en contrast. De methodes verschillen in de organisatie van het materiaal. In methode 2, punt-voor-punt, behandel je één aspect voor beide onderwerpen. In methode 3, onderwerp-na-onderwerp, bekijk je eerst het ene onderwerp voor alle aspecten en dan het tweede onderwerp voor diezelfde aspecten. In onderstaande voorbeelden is dit verschil te zien.

Punt-voor-punt

Londen en Amsterdam zijn zeer verschillende steden. Londen heeft een paar miljoen inwoners terwijl Amsterdam niet eens het miljoen haalt. Door de aanwezigheid van het koninklijk huis, de regering en chique winkels als Harrods staat Londen bekend als een statige, deftige stad. Amsterdam heeft juist een wild imago met haar coffeeshops en de rosse buurt. Luchtvervuiling is sterker in Londen dan in Amsterdam. Rondom Londen liggen verschillende luchthavens, Heathrow, Stansted en Gatwick. Amsterdam heeft alleen Schiphol.

Onderwerp-na-onderwerp

Europese hoofdsteden zijn zeer verschillend. Londen is bijvoorbeeld een bruisende stad met een paar miljoen inwoners. Het Britse koningshuis, de aanwezigheid van de regering en natuurlijk Harrods dragen bij aan het deftige, statige gevoel. Londen heeft redelijk veel last van luchtvervuiling, o.a. door de drie luchthavens Heathrow, Stansted en Gatwick.
Amsterdam, daarentegen, heeft niet eens een miljoen inwoners. Het imago is jeugdig en wild door de coffeeshops en de rosse buurt. Luchtvervuiling rondom Amsterdam is matig, mede doordat er slechts een luchthaven in de buurt is, Schiphol.

In het eerste voorbeeld worden Londen en Amsterdam telkens direct na elkaar vergeleken: op inwoners, op imago, op luchtvervuiling en op vliegvelden. Het tweede voorbeeld behandelt dezelfde punten, maar richt zich eerst op Londen en dan pas op Amsterdam. Het signaalwoord “daarentegen” laat de lezer weten dat er een contrast gaat komen.

Bij beide methodes vertelt de hoofdgedachte de lezer welke onderwerpen vergeleken gaan worden en of een vergelijking dan wel een contrast volgt. Je moet altijd proberen om beide onderwerpen gelijke ruimte te geven. Als je minder vertelt over het ene, dan betwijfelt de lezer je geloofwaardigheid. Het lijkt er dan op dat je daar niet voldoende over weet.

7. Verdeling en classificatie

Deze twee paragraafsoorten hebben een vergelijkbare opbouw: in de hoofdgedachte komt een categorie naar voren en die wordt in de rest van de paragraaf besproken. Een paragraaf met verdeling deelt een enkel element op in onderdelen, bijvoorbeeld een fiets opgedeeld in stuur, zadel, wielen, frame, etc. Een paragraaf met classificatie neemt verschillende elementen en groepeert deze in één categorie op basis van de gezamenlijke kwaliteiten of karakteristieken. Een voorbeeld van classificatie is televisie, radio, krant en internet als verschillende media.

8. Definitie

De definitieparagraaf heeft een bijzondere structuur, want het valt terug op een van de zeven eerder genoemde soorten. De hoofdgedachte van een dergelijke paragraaf is de officiële, formele of algemene definitie. De uitwerking in de rest van de paragraaf gebeurt aan de hand van een vertelling, beschrijving, voorbeelden, processen, oorzaak en gevolg, vergelijking en contrast of verdeling en classificatie. Zo kun je blijdschap definiëren met behulp van een vertelling, een wasmachine met uitleg over hoe het werkt (proces) of aandelenhandel aan de hand van simpele voorbeelden.

Lees verder

• Het schrijfproces - Bronnen evalueren
• Het schrijfproces - Een paragraaf schrijven
• Het schrijfproces stap 1 - Doel, opmaak, publiek en toon
• Het schrijfproces stap 2 - Praktische vragen
• Het schrijfproces stap 3 - Ideeën verzamelen