Begrijpend lezen op de basisschool

Begrijpend lezen is één van de taaldomeinen die op school onderwezen wordt. Vaak wordt het beschouwd als een kunstmatig gecreëerd schoolvak , maar het is van grote waarde. Bijna iedereen kan letters, woorden en zinnen lezen. Maar het echte begrip van een gehele tekst is iets heel anders. Snel een tekst scannen op relevante woorden, de betekenis van een onbekend woord achterhalen en informatie kritisch bestuderen en bepalen of een bron betrouwbaar is zijn vaardigheden die elk mens kan gebruiken.

Begrijpend lezen, hoezo?

Om een tekst te lezen en te begrijpen, moet je natuurlijk vlot en nauwkeurig kunnen lezen. Maar dat is slechts één aspect. Er is een verschil tussen een tekst technisch kunnen lezen en een tekst begrijpen. Het technische lezen is wel een voorwaarde om een tekst te begrijpen, maar geen garantie. Er zijn bijvoorbeeld leerlingen die een tekst vlot kunnen oplezen, maar geen idee hebben waar het over gaat. Om een tekst echt te begrijpen, is een aantal factoren van belang. Zo is het natuurlijk belangrijk dat de leerling de betekenis van de woorden en leestekens begrijpt. Ook de formuleringen van de zinnen en de onderlinge samenhang tussen de zinnen moet begrepen worden. Verder is het een groot voordeel als de leerling interesse heeft in het onderwerp en/of behoefte heeft aan nieuwe kennis over het onderwerp. Als het onderwerp al bekend is bij de leerling, zal de tekst ook eerder begrepen worden. Voorkennis is een enorm voordeel. Zo is een tekst over een vliegtuig een stuk makkelijker te begrijpen voor een leerling die woorden als ‘cockpit en turbulentie’, kent dan voor een leerling die alleen weet dat vliegtuigen kunnen vliegen en meer niet…

Er zijn ook strategieën om een tekst makkelijker en beter te kunnen begrijpen. In de lessen begrijpend lezen wordt daar vaak veel aandacht aan besteedt. Zo kan een leerling gebruik maken van de context zoals illustraties, titel en bron om een tekst vooraf in te schatten. De leraar kan starten met een klassengesprek om de voorkennis van de leerlingen te activeren. Vaak weten leerling al het één en ander over het onderwerp en door dat op te rakelen, vallen ze niet meteen in een ‘kale tekst’ Ook kan het helpen om het doel en het publiek van de tekst vast te stellen. Samenvatten en het gebruiken van kernwoorden kan voor een beter overzicht van de tekst zorgen. Dit is vooral handig als het om lange teksten gaat. Tot slot is het handig om leerlingen te leren met woordenboeken en indexen om te kunnen gaan. Begrijpend lezen is dus een brede term en van onschatbare waarde voor het latere (studie) leven.

Hieronder volgt een leerlijn van het basisonderwijs. Hierin wordt, per twee klassen, globaal aangegeven wat een school de leerlingen moet aanbieden en welke vaardigheden de leerlingen daarmee ontwikkelen.

Groep 1 en 2

Boekoriëntatie
De leerlingen weten dat illustraties samen met de letters in een prentenboek een verhaal vertellen. Ze kunnen een voorspelling van het verhaal doen door naar het plaatje op de voorkant te kijken. Ook weten ze dat een verhaal een opbouw heeft en dat aan het eind vaak een oplossing of grapje volgt. Ze weten ook dat lezen op een bepaalde manier gebeurt: van links naar rechts, van boven naar beneden en van voor naar achter.

Verhaalbegrip
De leerlingen begrijpen de taal van het voorleesboek en kunnen halverwege het boek voorspellingen doen over de afloop van het verhaal. Ze kunnen het verhaal ook naspelen, terwijl de leraar voorleest, en navertellen. Aanvankelijk vertellen ze het verhaal na met behulp van de illustraties en later kunnen ze het ook zonder illustraties. Ook weten ze dat verhalen zijn opgebouwd uit een situatieschets (informatie over de personen en de plaats) en een episode (een probleem dat later wordt opgelost).

Functies van geschreven taal
Leerlingen kennen het verschil tussen lezen en schrijven. Ze weten dat taalproducten dienen om te communiceren. Het maken van tekens en andere symbolen biedt een mogelijkheid tot communiceren.

Relatie tussen gesproken en geschreven taal
Het is nu de bedoeling dat leerlingen weten dat gesproken woorden kunnen worden vastgelegd op papier. Omgekeerd weten ze ook dat geschreven woorden kunnen worden uitgesproken. Leerlingen kunnen woorden, zoals hun eigen naam lezen en schrijven.

Taalbewustzijn
Nu kunnen de leerlingen woorden in zinnen onderscheiden. Die woorden kunnen ze vervolgens weer verdelen in klankgroepen (woordstukjes) en in fonemen (letters). Ook kennen ze het onderscheid tussen de vorm en de betekenis van woorden en kunnen ze rijmen: eindrijm en beginrijm.

Alfabetisch principe
De leerlingen weten dat klanken met letters corresponderen (de foneem-grafeemkoppeling). Hierdoor kunnen ze woorden lezen en schrijven die ze nog niet eerder hebben gezien.

Functioneel ‘schrijven’ en ‘lezen’
De leerlingen zien nu het nut in van lezen en schrijven. Ze ‘schrijven’ zelf briefjes, verhaaltjes en dergelijke en ‘lezen’ prentenboeken en andere teksten.

Groep 3 en 4

Technisch lezen en schrijven start
De meeste letters zijn nu bekend bij de leerlingen. Ze kunnen de letters fonetisch benoemen. Het gaat nu nog om klankzuivere woorden (je schrijft wat je hoort). Woorden van drie letters moeten nu makkelijk in een keer gelezen kunnen worden.

Technisch lezen en schrijven vervolg
Nu lezen en spellen de leerlingen klankzuivere woorden vanaf vier letters en lezen ze korte, niet-klankzuivere woorden. Ook leren de woordidentificatietechnieken gebruiken. Het herkennen van woorden wordt nu steeds meer een automatisme.

Begrijpend lezen en schrijven start
De leerlingen zijn nu gemotiveerd en geïnteresseerd in allerlei soorten teksten. Ze begrijpen eenvoudige teksten en eenvoudige verhalen.

Kritisch lezen van informatie
Leerlingen bepalen welke informatie wel en welke informatie niet belangrijk is, in relatie tot eigen kennis.

Informatie beoordelen
Leerlingen vertellen wat ze van een tekst vinden. Ze leren ook dat anderen een andere mening over een tekst kunnen hebben.

Groep 5 en 6

Kritisch lezen van informatie
De leerlingen kunnen informatie uit verschillende bronnen met elkaar vergelijken.

Informatie beoordelen
Leerlingen proberen te bepalen of een bericht waar of onwaar is.Ook weten ze dat schrijvers verschillende bedoelingen hebben met hun teksten. Schrijvers van betogende teksten hebben een ander doel dan schrijvers van informatieve teksten.

Kritisch lezen van meningen en opvattingen
Leerlingen moeten meningen kunnen herkennen en dus kunnen onderscheiden van feiten. In het begin gebeurt dat met behulp van signaalwoorden zoals ‘ik vind’ of ‘ik denk’ en later gebeurt dat zonder die signaalwoorden. Het onderscheid tussen feiten en meningen moet duidelijk zijn. Ook moeten de leerlingen meningen uit verschillende bronnen met elkaar kunnen vergelijken. Ze weten dat een schrijver van een betogende tekst, zoals een reclame, de bedoeling heeft om de lezer over te halen. De schrijvers geven dus hun mening weer en geen feiten.

Meningen beoordelen
Leerlingen kunnen de meningen uit de tekst vergelijken met hun eigen mening. Ze kunnen dus aangeven of ze het eens of oneens zijn met de mening uit de tekst. Ook moeten ze argumenten kunnen geven om hun mening te ondersteunen.

Groep 7 en 8

Informatie beoordelen
Leerlingen kunnen de informatie in een tekst op waarde schatten. Ze laten dat onder andere afhangen van de bron van de tekst. Ook leren op internet op een kritische manier informatie te verzamelen. Ze leren beoordelen of een website betrouwbaar en/of geschikt is als bron voor informatie. Ze stellen zich bij het lezen telkens vragen, zoals:

• Is de informatie wel relevant?
• Is de informatie betrouwbaar?
• Is dit een mening of een feit?
• Wat vind ik van deze mening?
• Wat doe ik met deze informatie?

Kritisch lezen van meningen en opvattingen
Leerlingen kunnen argumenten voor een mening analyseren en vergelijken met hun eigen mening. Ook kunnen ze de technieken die in reclames veel gebruikt worden herkennen. Tegenwoordig is het namelijk van belang dat leerlingen leren dat de claims die in reclames gemaakt worden vaak niet waar zijn.

Het is dus duidelijk dat begrijpend lezen uit veel facetten bestaat die allemaal aan bod moeten komen om een vaardige lezers op een school te kweken.