Teksten schrijven: rekening houden met voorkennis

Wat moet een lezer allemaal doen om de betekenis van een tekst te kunnen achterhalen? De voorkennis van een lezer maakt het mogelijk om onvolledige teksten aan te vullen en te interpreteren. Een tekstschrijver die begrijpelijke teksten wil schrijven moet (zo mogelijk) rekening houden met de voorkennis van zijn doelgroep(en). Dat kan hij op diverse manieren doen.

Lezers en tekstbegrip

De begrijpelijkheid van een tekst is niet alleen afhankelijk van allerlei 'talige' factoren: zinslengte, woordlengte, aantal tangconstructies, aantal moeilijke woorden, enzovoorts. Er zijn ook een aantal psychologische factoren die een belangrijke rol spelen. Zo vinden lezers met voorkennis over het onderwerp 'tekstbegrip en voorkennis' deze tekst waarschijnlijk goed te begrijpen. Lezers zonder deze voorkennis vinden deze tekst wellicht moeilijk. Wat moet een lezer allemaal doen om de informatie in deze tekst, of de informatie in een door u geschreven tekst, te verwerken? Kennis over de wijze waarop de lezer de informatie in een tekst verwerkt leidt wellicht tot betere (begrijpelijkere) teksten. Een tekstschrijver wil het zijn lezers immers niet nodeloos moeilijk maken.

Hoe leest een lezer?

Vijf taken

Uit onderzoek blijkt dat een lezer tijdens het lezen vijf taken moet verrichten om de informatie in een tekst te kunnen verwerken.

Om de zin 'Het vliegwiel is een van de oudste werktuigen die de mens kent' te begrijpen worden de volgende taken verricht:

1. Het combineren van lettertekens (o u d s t e) tot woorden (oudste)
2. Het verbinden van een betekenis aan de (afzonderlijke) woorden
3. Het analyseren van de zinsbouw
4. Het analyseren van de betekenis van de hele zin
5. Het gebruiken van zijn voorkennis

Wat kan een tekstschrijver doen met deze kennis? Hij kan zich afvragen of hij de taak van de lezers niet kan verlichten. Zo wordt het toekennen van betekenissen aan woorden (taak 2) eenvoudiger als de tekstschrijver woorden gebruikt die maar voor een interpretatie vatbaar zijn. Door een eenvoudige zinsbouw te gebruiken worden de taken 3 en 4 verlicht. Ook het inspelen op de aanwezige voorkennis bij de lezer (taak 5) leidt tot een verlichting van de taken van de lezer.

Voorkennis gebruiken

Het gebruik van onze voorkennis maakt het mogelijk om teksten beter te begrijpen. We kunnen onze voorkennis gebruiken om ontbrekende informatie in een tekst aan te vullen. Dat blijkt uit het volgende voorbeeld:


Waarom weten we dat Karin bang is om gepakt te worden omdat ze zonder kaartje reist? Dat weten we omdat we onze (voor)kennis over het reizen met de trein hebben geactiveerd, (dat Karin zonder kaartje reist staat niet vermeld in de tekst). Voor lezers die vaker met de trein naar hun werk reizen is de informatie over de drukte in de trein waarschijnlijk niet van belang. Ze zijn bekend met die situatie. Voorkennis kan dus ook gebruikt worden om een selectie te maken uit de aangeboden informatie.

De voorkennis van een lezer bepaalt of hij de informatie kan interpreteren. Dat blijkt uit het volgende tekstfragment:


Dit fragment is waarschijnlijk niet goed te interpreteren zonder voorkennis. Het gaat om iemand die vanaf de veertigste verdieping van een flatgebouw kijkt naar een vredesmars (VS begin jaren zeventig, protesten tegen de oorlog in Vietnam).

De aanwezige voorkennis heeft dus duidelijk invloed op het tekstbegrip van de lezer. Voorkennis is, zoals we gezien hebben, van belang voor de aanvulling van in de tekst ontbrekende informatie, de selectie van de informatie en de interpretatie van de informatie. Door in te spelen op de aanwezige voorkennis bij de lezer(s) kan de schrijver de lezer(s) helpen. De tekst is dan voor de lezer(s) beter te begrijpen.

Lezersgericht schrijven

Als tekstschrijver wilt u het de lezers niet te moeilijk maken. U houdt bij het schrijven van teksten daarom rekening met de voorkennis van uw doelgroep(en). U schrijft immers bij voorkeur lezersgericht. Maar wat moet u doen als (voldoende) kennis over uw doelgroep ontbreekt, en u dus niet kunt inschatten over welke voorkennis uw doelgroep beschikt? En wat te doen als uw tekst bestemd is voor meerdere doelgroepen? Ook dan is het mogelijk om lezersgericht te schrijven.

Het motiveren van de lezer

Een advies voor alle teksten, dus zowel teksten voor bekende als voor onbekende doelgroepen. Het is van belang om lezers te motiveren. Wellicht vinden de lezers het onderwerp niet interessant genoeg. Geef in de tekst aan wat het belang is van het onderwerp voor de (mogelijke) doelgroep. Gebruik sprekende voorbeelden. Gebruik een motiverende schrijfstijl (maar overdrijf niet).

Proeflezers

Het is waarschijnlijk mogelijk om uw tekst voor te leggen aan proeflezers die behoren tot de (beoogde) doelgroep. Zij kunnen de zwakke plekken in de tekst aanwijzen (bijvoorbeeld dat argument is ongeloofwaardig). Ook kunnen ze onduidelijke woorden in de tekst onderstrepen, of kritiek leveren op de indeling van de tekst.

Leesdoelen voor onbekende doelgroep

Schrijft u een tekst voor een onbekende doelgroep, dan moet u in ieder geval een of meerdere leesdoelen formuleren. Lezers kunnen dan zelf bepalen of het de moeite waard is om (een gedeelte van) uw tekst te lezen. In informatieve folders van reisbureaus worden vaak leesdoelen geformuleerd: 'Gaat u kamperen in het buitenland, dan vindt u in deze brochure alle informatie'. U zou in een inleidende alinea van uw tekst een leesdoel kunnen vermelden: 'Deze tekst is geschreven voor werknemers van dit bedrijf die lid willen worden van de vakbond.' De (mogelijke) lezer kan dan snel bepalen of de tekst voor hem van belang is.

Meerdere doelgroepen

Heeft u meerdere doelgroepen? Richt de tekst dan zo in dat de verschillende doelgroepen (gemeente, bestuur, bank, clubleden) snel datgene kunnen vinden wat ze willen weten. De inhoudsopgave van een voorstel voor de verbouwing van een kantine zou dus kunnen zijn:

1. Inleiding
2. Voorgeschiedenis
3. Eisen
4. Uitbreidingsplan
5. Kosten

Iedere doelgroep kan nu dat deel lezen wat gelet op hun voorkennis of belangstelling van belang is.

Niet alleen voor kinderen

Wat moet u niet doen? Een tekst die bestemd is voor diverse doelgroepen zo eenvoudig mogelijk maken. Dan is de tekst voor niemand te moeilijk. U loopt dan echter het risico dat velen afhaken. Ze voelen zich niet serieus genoeg genomen. Vermijd dus de 'kindertaal' in het volgende voorbeeld:

Lees verder

• Teksten schrijven: rekening houden met de lezers
• Teksten schrijven: goed functionerende teksten
• Lezen: Leesbaarheidsformules zijn geen aanrader