Letters, alfabet en ontwikkeling lettertypes

Om gesproken taal weer te geven werden ooit tekeningetjes ingekrast in steen. Daarna ontstonden allerlei tekens totdat uiteindelijk voornamelijk alleen letters werden gebruikt om klanken op schrift weer te geven. Die letters vormen samen het alfabet ook wel het abc genoemd. Maar de vormen die aan letterseries worden gegeven zijn heel verschillend. Die vormen variëren van heel hoekig tot zeer sierlijk. In de tijd van de handgeschreven boeken werden letters dikwijls uitgebreid versierd.

Alfabet van 22 naar 26 letters

Het eerste alfabet bestond uit 22 tekens en werd gebruikt door de Feniciërs. Dat alfabet werd overgenomen door de Grieken die er enkele wijzigingen in aanbrachten. Van het alfabet van de Grieken is het Latijnse alfabet afgeleid dat in de tijd van Marcus Cicero 21 letters telde. Cicero voegde daar de letters y en z aan toe. In de middeleeuwen werden nog de j en de w en de u toegevoegd waardoor het totaal op 26 kwam.

Invloeden op ontwikkeling lettertypes

De vorming van de letters is in de loop van de eeuwen sterk afhankelijk geweest van de schrijfmaterialen die werden gebruikt. Of een letter of teken in steen werd uitgehakt of later door de Romeinen met een rietpen op papyrusrollen werd geschreven maakt veel uit. Een Bic balpen of Parker vulpen met edelstalen penpunt glijdt ook veel makkelijker dan een Romeinse rietpen over modern papier. Uithakken in steen vergt een zekere handigheid maar dan nog zijn gebogen lijnen moeilijk realiseerbaar. Papyrus dat de Romeinen gebruikten was ruw waardoor fijn schrift niet mogelijk was. Ook de rietpen leende zich daar eigenlijk niet voor. Maar niet alleen het schrijfmateriaal is van invloed geweest op de vormen van de letters. Ook de opvattingen over schoonheid hebben een grote rol gespeeld. Mede om die reden zijn er zeer veel verschillende lettersoorten ontwikkeld.

Lettervormen en gladder materiaal

De letters die de Romeinen gebruikten waren samenstellingen van vierkanten en cirkels bestaande uit alleen hoofdletters waaruit zich later varianten ontwikkelden zoals de Rustica en de Rotunda. Deze letters zijn minder hoekig en smaller dan de voorgangers en hebben daarom minder duur papyrus nodig. Rond 300 werd het gebruik van papyrusrollen verdreven door perkament en vellum. Omdat het oppervlak van perkament en vellum gladder was konden andere lettervormen worden gemaakt. Zeker was dit het geval toen de rietpen vervangen werd door de ganzenveer.

Schrift soms verluchtigd

Na het uiteenvallen van het Romeinse Rijk ontwikkelden zich in de verschillende centra in Europa uiteenlopende schriftvormen met onder meer het lettertype Unciaal met sierlijke ronde vormen. Dit schrift werd in de Ierse kloosters nog verfijnd waar het ook gebruikelijk werd om het schrift te verluchtigen tot meerdere eer en glorie van God.

Lettertype van Karel de Grote

Karel de Grote smeedde weer eenheid binnen Europa en liet een lettertype ontwikkelen voor algemeen gebruik zowel in kloosters als in wetenschappelijke instituten. Zo ontstond de Karolingische minuskel. Bij de invoering van dit lettertype verschenen ook regels voor de indeling van het schrijfwerk. De hoofdtitel moest uitgevoerd worden in Romeinse kapitalen, subtitels in Rustica of Unciaal en de tekstblokken in de Karolingische minuskel. De vorm van de Karolingische minuskel is eeuwenlang in gebruik gebleven maar er ontstonden wel varianten onder meer onder invloed van de gotische stijl. Zo werden de letters in Duitsland hoekiger wat leidde tot het type met de naam Fraktur wat een lastig leesbaar schrift opleverde.

Sierlijkheid in renaissance

In de renaissance bestond bij wetenschappers uit Venetië en Florence behoefte aan een sierlijker letter dan de gotische en die ook makkelijker te schrijven was. Met als uitgangspunt de Karolingische minuskel ontwikkelde zich het enigszins schuin geschreven Humanistische schrift.

Copperplate en schrijfles voor kinderen

Door het uitvinden van de boekdrukkunst werd het mogelijk geheel nieuwe lettertypen te ontwikkelen. Het werd mogelijk om letters met hele fijne krulpatronen te maken dat uiteindelijk rond 1850 de Copperplate opleverde. De Copperplate is een lettertype in schuine stand met dunne ophalen en dikke neerhalen. Dit lettertype was ook de basis van het schrift dat tot de zestiger jaren van de twintigste eeuw aan kinderen werd geleerd.

Populaire lettertypen

In de twintigste eeuw ontstonden door creativiteit van de typografen talrijke nieuwe lettertypen. Met de komst van de computer verschenen ook allerlei typen in de tekstverwerkingsprogramma’s. Het programma Word kent tientallen lettertypen waar een keuze uit gemaakt kan worden. Toch blijken in de praktijk slechts enkele typen veelvuldig voor te komen met als meest populaire de Arial, Verdana, Times New Roman en Courier.

Lees verder

• Typograaf als vormgever aan drukwerk
• Alfabet en geschiedenis van Feniciërs naar wereldwijd abc