Dementie en taal: spreekwoorden in activiteiten

Met mensen met dementie kan het leuk en zinvol zijn om taalactiviteiten te doen. Ook als hun spreektaal door bijvoorbeeld afasie achter uit gaat. Oefening baart kunst, zegt een bekend spreekwoord. Met ouderen die bijvoorbeeld Alzheimer hebben, kunt u taal 'oefenen' door taal-activiteiten te doen. Bijvoorbeeld met een spreekwoordenspel. In het vroegere onderwijs, werden spreekwoorden ijverig geoefend op school. Spreekwoorden maakten deel uit van het alledaagse taalgebruik. Welke taalactiviteiten kunt u met iemand met dementie ten gevolge van de ziekte Alzheimer of Parkinson doen, als het om spreekwoorden gaat? Maak van een activiteit met spreekwoorden vooral een spel: een spreekwoordenspel.

Spreekwoorden in activiteiten voor mensen met dementie

U kunt spreekwoorden en gezegden globaal op twee manieren gebruiken. In het spontane gesprek en in een doelgerichte activiteit voor de ouderen die dementie hebben. Liefst in spelvorm zodat u deze cliënten niet het gevoel krijgen dat ze op school zijn of moeten oefenen.

Vaste uitdrukkingen met overdrachtelijke betekenis gebruiken in het gesprek van alledag

Vroeger maakten spreekwoorden, meer dan tegenwoordig, deel uit van het alledaagse taalgebruik. Oudooms en oudtantes, opa's en oma's die werkelijk in ieder gesprek of praatje wel zo'n vaste, bekende uitdrukking gebruikten. Bekende en minder bekende... 'Bitter in de mond, maakt het hart gezond', bijvoorbeeld, als een kind zuur zat te kijken naar die bittere witlof op zijn bord.
Maar ook wel onbekendere spreekwoorden en gezegden: bijvoorbeeld een oude dame die regelmatig zei: 'Een bult krijg ik er van, met zeven schuiframen!' Waarmee ze bedoelde te zeggen dat ze ergens 'een punthoofd' van kreeg. Dat ze deel uitmaakten van het taalgedrag van iedere dag, betekent dat veel ouderen met dementie t.g.v. Parkinson, Lewy Body of Alzheimer, deze uitdrukkingen goed herkennen en goed kunnen aanvullen. En ongemerkt zullen zij ze zelf nog bijna dagelijks gebruiken. Dus... doet u dat zelf ook, in het contact dat u met hen heeft.

Spreekwoorden in het onderwijs

Spreekwoorden waren vroeger een vast onderdeel in het curriculum van het onderwijs. Leerlingen moesten de spreekwoorden kunnen begrijpen, aanvullen en gebruiken. Ouderen met dementie die vroeger op de lagere school, de huidige basisschool, de spreekwoorden als standaard onderdeel van de taallessen kregen voorgeschoteld, kennen die spreekwoorden nog steeds. Ze vullen ze moeiteloos aan: immers, hun korte termijn geheugen mag dan aangetast zijn, het lange termijn geheugen, waarin de lessen van de lagere school zijn opgeslagen, functioneert vaak nog goed.

Overdrachtelijke spreuken inzetten in doelgerichte activiteiten voor Alzheimer-patiënten

Een heel eenvoudige manier om een taalactiviteit met spreekwoorden te doen met ouderen die aan het dementeren zijn is hen spreekwoorden te laten aanvullen. Dit is wel een activiteit waar u snel mee klaar bent. Dus doet u er verstandig aan om deze activiteit een onderdeel te laten zijn van een breder programma. U kunt bijvoorbeeld een aantal spreekwoorden over de winter, onderdeel laten uitmaken van een uitgebreidere winteractiviteit. Een voorbeeld van een spreekwoordenspel, ingebed in een andere activiteit.

Winter-spreekwoorden aanvullen

1. Als de kalveren op...het ijs dansen
2. Goed beslagen...ten ijs komen
3. 't Kan vriezen...'t kan dooien
4. Een scheve...schaats rijden
5. Zo komt Jan Splinter...door de winter

Vaste uitdrukkingen over de winter uitleggen

Een spreekwoord uitleggen is voor een oudere met Alzheimer of vasculaire dementie veel lastiger. Maar als mensen in het begin van het dementeringsproces zitten, lukt het meestal wel. Ook verderop in dit ziekteproces, als het taalgebruik van iemand nog niet zo ernstig is beschadigd en/of iemand erg goed was in de Nederlandse taal. Om een spreekwoord te kunnen uitleggen moet de persoon met dementie:

• het genoemde spreekwoord kunnen onthouden met het beschadigde korte termijn geheugen
• in zijn of haar geheugen de betekenis opdiepen van de betreffende uitdrukking
• de betekenis van de uitspraak in taal kunnen uitdrukken
• de vaste uitdrukking nog als overdrachtelijk bedoeld begrijpen

Dementie en het abstractievermogen

Een spreekwoord is een vaste uitdrukking die niet letterlijk maar overdrachtelijk bedoeld is. Om een spreekwoord goed te kunnen oppakken is het nodig te kunnen abstraheren. Maar het vermogen tot abstractie wordt bij patiënten met een of andere vorm van dementie aangetast. Daardoor vatten mensen die aan het dementeren zijn een spreekwoord soms letterlijk op.

Voorbeeld van een spreekwoord letterlijk i.p.v. figuurlijk oppakken

Toen er eens een verhaal werd voorgelezen uit het boek 'Een hart vol verhalen', waarin van een personage dat graag stoofperen eet wordt gezegd dat hij er 'wel pap van lust', zei een dame: 'Dat kan niet!' En daarin had zij in zekere zin gelijk. Van stoofperen maakt men geen pap! Uit dit voorval blijkt dat ouderen met dementie een spreekwoord soms letterlijk opvatten. Dat is het geval als hun vermogen om te abstraheren, de mogelijkheid om de niet letterlijke betekenis van een uitdrukken op te pakken, is aangetast.

Afgebeelde spreekwoorden raden

Een derde mogelijkheid is een spreekwoord dat verbeeld is, te raden. U legt de ouderen bijvoorbeeld een foto van een klok voor die op vijf voor twaalf staat. Of u zet een echt klokje voor hen neer dat u waar zij bij zijn of vijf voor twaalf zet. Vervolgens vraagt u hen welk spreekwoord of welke uitdrukking volgens hen is afgebeeld. Lukt dat niet, dan vraagt u hoe laat het is op dat klokje. Dan zegt er waarschijnlijk wel iemand: 'Vijf voor twaalf' (hoewel ook de vaardigheid om klok te kijken verstoord kan raken). Tot slot vraagt u hen of bespreekt met hen wat het spreekwoord of gezegde betekent.

Spreekwoorden en gesprek over normen en waarden

Met deze ouderen kunt u vaak ook goed in gesprek over de normen en waarden die door klinken in spreekwoorden.
Enerzijds is dat een taalactiviteit, anderzijds is dat een levensbeschouwelijke activiteit.
Neemt u bijvoorbeeld het spreekwoord: 'Spreken is zilver, zwijgen is goud'. U zou kunnen vragen: bent u het met dit spreekwoord eens? Kunnen mensen in sommige situaties beter hun mond over iets houden dan over iets praten? Kan iemand een voorbeeld noemen?

Spreekwoorden passief gebruiken

Als u een spreekwoord gebruikt in een gesprek of in een verhaal dat u vertelt of voorleest, gebruikt u het spreekwoord als het ware passief. Ook dat is zinvol. Hiermee prikkelt u het geheugen van een oudere met dementie het spreekwoord te herkennen en onbewust te begrijpen uit de context. Het is een techniek die wordt gehanteerd in de verhalenbundel 'Een hart vol verhalen, voorleesboek voor ouderen'. Zie de bronvermelding hieronder.

Spreken is zilver, zwijgen is goud

Hoewel volgens het spreekwoord spreken zilver is en zwijgen goud, is het stimuleren van taalgebruik bij ouderen met dementie beslist goud waard!

Lees verder

• Geld in spreekwoorden en geschiedenis van ons betaalmiddel
• Liefde: spreekwoorden weerspiegelen denken over hartstocht
• Quiz: spreekwoorden raden van foto's
• Schoenen in spreekwoorden van klomp, slof, laars tot schaats
• Schoenen: ons dagelijks schoeisel in spreekwoorden