Fries en Gronings: taal en overeenkomsten

In het noorden van Nederland vindt men naast het Nederlands nog een tweede officiële landstaal: het Fries. Het Fries wordt vooral gesproken in Friesland. Het Gronings, dat veel lijkt op het Fries, heeft niet dezelfde status vanwege een aantal redenen. Beide talen delen veel met elkaar en zijn nauw aan elkaar verwant. Woordenschat en grammatica komt veelal overeen. Is het Gronings ontstaan uit het Fries, of is het Fries ontstaan uit het Gronings? Waarom zijn er veel gelijkenissen tussen beide streektalen?

Het Fries en het Gronings

Het Fries wordt vooral gesproken in de provincie Friesland. Met dit Fries wordt echter wel een aparte soort Fries bedoeld: het Westlauwers Fries. Het Westlauwers Fries is namelijk een onderdeel van de Friese talen. Deze Friese talen vindt men niet alleen in Nederland. Ook in Duitsland vindt men gebieden waar Fries wordt gesproken, echter is dit Fries niet gelijk aan het Fries uit Friesland. In het gebied Saterland wordt het Saterfries gesproken en helemaal in het noorden van Duitsland spreekt men het Noordfries. Het Westlauwers Fries, het Saterfries en het Noordfries delen een aantal kenmerken maar zijn onderling niet verstaanbaar.

Waar is het Gronings?

In Groningen sprak men vroeger ook Fries. Tot de 16e eeuw zijn de Ommelanden van de provincie Groningen Friestalig geweest maar dat veranderde toen de stad Groningen meer macht kreeg. De stad Groningen was een Saksische (Drentse) stad en had veel allure. De Groningers uit de Ommelanden gingen geleidelijk (maar relatief snel) over van het Fries naar het Gronings. Toch verdween het Fries niet helemaal. Veel woorden en uitdrukkingen bleven bestaan en mengen zich met het Gronings van die tijd. In die tijd ontstond het Gronings zoals wij dat nu kennen.

Het Nederlands als dominante taal

Het Nederlands is in de vorige eeuwen nooit populair geweest in de provincie Groningen. Ook in Friesland was dat het geval. Tegenwoordig heeft het Nederlands als dominante taal in Nederland een sterke positie en oefent het veel invloed uit op zowel het Fries als het Gronings. In Groningen was men voor de 15e eeuw niet geïnteresseerd in het Nederlands, maar tegenwoordig wordt het eerder gezien als een bedreiging. Het is onbekend hoe de attitude in Friesland is.

Gronings als Friso-Saksische taal

Het mengen van het Saksische en het Friese bleek te werken. Het Gronings ontstond en kon zich ontwikkelen. Tegenwoordig wordt het Gronings gezien als een variant van het Nedersaksisch maar helemaal terecht is dat niet. Het Nedersaksisch bestaat uit allerlei dialecten en streektalen. Je moet dan denken aan Drents, Twents en Sallands. Ook over de grens in Duitsland wordt het Nedersaksisch gesproken, al kun je niet precies zeggen wat nou ''het'' Nedersaksisch eigenlijk is. Onderling zijn de verschillen erg groot. Bijna alle Nedersaksische streektalen hebben geen Fries substraat. Het Gronings heeft dat wel door de Friestalige geschiedenis. Menig taalwetenschapper oppert dan ook dat het Gronings eigenlijk een apart groep vormt: het Friso-Saksisch. Andere taaldeskundigen spreken liever over het Noord-Nedersaksisch of Oost-Fries Nedersaksisch.

Overeenkomsten tussen het Fries en het Gronings

Je hoeft niet lang te zoeken naar de Friese woorden in het Gronings. Veel Friese woorden zijn in het Gronings onveranderd gebleven, terwijl andere een beetje zijn aangepast. Er zijn ook woorden waarvan je niet direct zou denken dat het een Friese achtergrond heeft. Let wel: niet alleen in het Gronings vindt men Friese woorden. Ook in het Nederlands zijn zo nu en dan woorden te vinden met een Fries achtergrond, maar natuurlijk wel in veel mindere mate.

Kunnen Friezen en Groningers elkaar makkelijk verstaan?

Tot op heden is er nog geen onderzoek gedaan naar de specifieke verstaanbaarheid tussen mensen uit Friesland en Groningen. In alle gevallen worden sprekers van het Standaard Nederlands als vergelijkingspunt gebruikt. Gronings is moeilijker te verstaan dan het Fries, in elk geval voor sprekers van het Standaard Nederlands (niet dialectsprekers).

Gelijkenissen in woordenschat

Hieronder is een tabel te zien waar slechts een klein aantal woorden staan vermeld die overeenkomsten vertonen. Natuurlijk zijn er nog veel meer woorden te noemen, maar ter illustratie een kleine greep. Het Fries waar het Gronings mee wordt vergelijken is het Westlauwers-Fries. Let wel dat het niet per definitie betekent dat de Groningse woorden zijn overgenomen uit het Fries. Het kan ook zo zijn dat zowel het Gronings als het Fries bepaalde woorden uit andere talen hebben overgenomen. Dit is vrijwel nooit met zekerheid te zeggen.

Friese en Groningse zinnen

Niet altijd zijn de overeenkomsten tussen het Fries en het Gronings even groot. Soms lijkt het Fries meer op het standaard Nederlands, soms het Gronings. In andere gevallen lijkt het Gronings en het Fries op iets heel wat anders. Echter, in grote lijnen komen veel woorden wel overeen.

Valse vrienden

In het Fries komen woorden voor die in het Gronings een andere betekenis hebben. Deze woorden, die je vaak op eenzelfde manier schrijft en uitspreekt, noemt men valse vrienden. Een ''valse vriend'' is bijvoorbeeld het woord nuver. Dit woord betekent in het Fries raar of vreemd, maar betekent in het Gronings juist leuk of geschikt (mooi). Ook het woord kobbe, dat in het Gronings en Fries kokmeeuw betekent vind je terug in andere talen maar met een andere betekenis. In het West-Vlaams en in het Zeeuws betekent dit woord niet kokmeeuw maar spin.

Lees verder

• Groningse taal: woorden en zinnen in de taal uit het noorden