Effectief lezen: oriënterend lezen

Effectief lezen is belangrijk in een tijd dat de lezer overspoeld wordt door teksten, in gedrukte vorm en op het internet. Leest u ieder beleidsrapport dat op uw bureau ligt in zijn geheel? Leest u alle tijdschriftartikelen (of artikelen op het web) over de nieuwste ontwikkelingen binnen uw vakgebied? Het antwoord is waarschijnlijk ontkennend. Hoe kunt u snel en doeltreffend uit de 'berg' teksten die informatie selecteren die voor u wel relevant is? Oriënterend lezen is de eerste stap die iedere effectieve lezer moet zetten.

Oriënterend lezen: zoeken naar het centrale thema van een tekst

Een lezer moet keuzes maken. Is het de moeite waard om een omvangrijke tekst, zoals een beleidsrapport of (hoofdstuk uit) een informatief boek, in zijn geheel te lezen? Door oriënterend te lezen kan snel worden vastgesteld wat het centrale thema is van een tekst, en welke hoofdvragen, dat zijn vragen die direct betrekking hebben op het centrale thema, de tekst bevat. Een omvangrijke tekst bevat diverse aanwijzingen die de lezer kunnen helpen om het centrale thema snel te vinden. Bovendien bevindt het centrale thema zich in een tekst vaak op bepaalde voorkeursplaatsen. Het zoeken van het centrale thema van een tekst van bovenaf werkt vaak het snelste en het gemakkelijkste. Een zich oriënterende lezer raadpleegt:

• de titel of ondertitel
• de inleiding (vooral het begin of het einde)
• het slot
• een eventueel aanwezige samenvatting
• de inhoudsopgave
• de tekst op de voor en achterflap van een boek

Formuleren van het centrale thema van een tekst

Raadpleging van een tekst op de zojuist beschreven wijze leidt doorgaans tot het centrale thema van een tekst: het antwoord op de vraag waar de tekst over gaat. De formulering van het centrale thema moet voldoen aan een drietal eisen:

• het thema dient geformuleerd te worden als een zelfstandig naamwoord met zo nodig enige preciserende toevoegingen
• Het thema dient zo exact mogelijk te worden geformuleerd
• het thema dient zo bondig mogelijk te worden geformuleerd

Enige voorbeelden van centrale thema's: woonlastensubsidie, leenwoorden in de Nederlandse taal, sluiting van Nederlandse kerncentrales, alfabetisering van volwassenen, enzovoorts.

Oriënterend lezen: zoeken naar hoofdvragen in een tekst

Hoofdvragen zijn vragen die direct betrekking hebben het centrale thema van een tekst. Ze overkoepelen grotere tekstgedeelten (zoals een paragraaf). Een tekst kan beschouwd worden als een verzameling min of meer geordende antwoorden op die hoofdvragen.

Bij oriënterend lezen gaat het niet om het vinden van die antwoorden, maar om het vinden van de hoofdvragen. Een tekst bevat vaak aanwijzingen die verwijzen naar de (mogelijke) hoofdvragen. Bovendien bevinden de hoofdvragen zich vaak op bepaalde voorkeursplaatsen. Een zich oriënterende lezer raadpleegt:

• de titels van de hoofdstukken van een boek of beleidsrapport
• de kopjes van een tekst
• de directe omgeving van de plaats in de tekst waar het thema wordt genoemd
• bepaalde formuleringen in een tekst: nadelen zijn, voorstanders vinden dat, de belangrijkste argumenten zijn, het invoeren van... heeft een aantal voordelen, enzovoorts
• verwijzingen in de tekst: vaak wordt in een tekst terugverwezen naar het centrale thema of naar een hoofdvraag

Het formuleren van hoofdvragen

Soms staan hoofdvragen expliciet in de tekst. Meestal is dat echter niet het geval. Een lezer zal dan zelf moeten bepalen welke hoofdvraag in een bepaald tekstgedeelte aan de orde is en hoe de hoofdvraag moet worden geformuleerd.

Aan hoofdvragen kunnen een tweetal eisen worden gesteld:

• ze moeten zo expliciet mogelijk weergeven waar het betreffende tekstdeel over gaat
• ze moeten zo bondig mogelijk onder woorden worden gebracht

Bovendien kunnen er nog een tweetal aanbevelingen worden genoemd:

• de formulering van een hoofdvraag kan het beste in de vorm van een open vraag, dat zijn vragen die beginnen met een vraagwoord: wie, wat welke, waarmee
• kies voor de hoofdvraag een formulering waarin naar het centrale thema wordt genoemd, want dan sluit de hoofdvraag zeker goed aan op het thema

Ter illustratie enkele voorbeelden van thema's en hoofdvragen:

• Sluiting van kerncentrales - Waarom moeten kerncentrales worden gesloten?
• Roestvorming bij auto's - Hoe kan roestvorming bij auto's worden voorkomen?
• Vooroordelen tegen asielzoekers - Welke vooroordelen bestaan er tegen asielzoekers?

Mini-bouwplan als uitkomst van oriënterend lezen

Oriënterend lezen levert als resultaat het centrale thema en de hoofdvragen. Het resultaat van oriënterend lezen kan in een mini-bouwplan worden weergegeven.

Leenwoorden in de Nederlandse taal

• Wat zijn leenwoorden?
• Wat zijn de voordelen van het gebruik van leenwoorden
• Wat zijn de nadelen van het gebruik van leenwoorden?
• Kan het Nederlands zonder leenwoorden?

Tijdsbesparing dankzij oriënterend lezen

Het gevonden thema en de hoofdvragen kunt u gebruiken om te bepalen of het lezen van (een deel van een) tekst de moeite waard is. Stel u vindt na oriënterend lezen van en beleidsnota dat het tweede hoofdstuk gaat over verklaringen voor de grote uitval van leerlingen in het mbo. Dan kunt u dit hoofdstuk als u vooral wil weten hoe het probleem moet worden opgelost ongelezen laten, want hoogstwaarschijnlijk wordt alleen aandacht besteed aan de oorzaken van het probleem. Ook als u informatie zoekt over de schooluitval bij een andere schoolsoort kunt u het tweede hoofdstuk ongelezen laten.

Wellicht vindt u het na oriënterend lezen gevonden onderwerp niet interessant, of weet u voldoende over het onderwerp, of heeft u nog andere redenen om een tekst niet in zijn geheel te bestuderen. Heeft u na het maken van een mini-bouwplan voldoende informatie? Zo ja, dan kunt u de tekst terzijde leggen. Dankzij oriënterend lezen heeft u geen hele tekst gelezen die achteraf niet de moeite waard was. Denkt u, na het oriënterend lezen, dat het raadplegen van de hele tekst wenselijk is? Wellicht leveren de antwoorden op de hoofdvragen al voldoende informatie op. Het zoeken naar het antwoord op de hoofdvragen, door globaal te lezen, is de volgende stap die een effectieve lezer kan zetten.

Lees verder

• Effectief lezen: globaal lezen
• Effectief lezen: voorspellend lezen