Zelfstandig werken op de basisschool

U kent het wel, het zelfstandig werken. Op de school van uw kroost wordt er niet anders gedaan. Het klinkt ook best interessant, kinderen die zelfstandig aan het werk zijn. Maar wat houdt die zelfstandigheid dan in? Moeten de kinderen alles zelf doen en kan de leerkracht achterover leunend aan het bureau zitten? In dit artikel alle informatie die u nodig hebt om de wondere wereld van het zelfstandig werken te begrijpen.

Wat is zelfstandig werken?

Het principe zelfstandig werken houdt in dat kinderen enige tijd leerstof op hun eigen niveau kunnen verwerken zonder daar hulp van de leerkracht voor nodig te hebben. Wanneer er geen sprake is van directe hulp van de leerkracht spreken we van zelfstandig werken. De naam zelfstandig werken wordt nogal eens in verband gebracht met het individueel verwerken van lesstof omdat kinderen dan ook alleen, dus zelfstandig, bezig zijn met het verwerken van de leerstof. Verschillend tussen deze twee werkvormen zijn echter de mate van zelfstandigheid en daarmee ook het niveau van probleemoplossend te werk gaan. De individuele verwerking volgt meestal op een klassikale instructie waarna de kinderen allen dezelfde instructie krijgen, bekend zijn met het doel van de les en weten wat ze moeten doen. Bij zelfstandig werken kan de opdracht of door de leerkracht zijn gegeven, of zelf zijn uitgezocht door de leerling. Het doel hierbij is om kinderen zelf een opdracht te laten uitvoeren zonder dat zij hulp kunnen vragen aan een leerkracht. Hieronder volgt een overzicht van verschillen tussen zelfstandig werken en de individuele verwerking.

Zelfstandig verwerken versus zelfstandig werken

Zelfstandig werken wordt ook nog wel eens verward met zelfstandig verwerken. Deze twee begrippen hebben ook met elkaar te maken, maar toch is er onderscheid.

Zelfstandig verwerken:

1. volgt direct op de instructie
2. is een inoefening van wat net geleerd is
3. is een activiteit waarbij alle kinderen hetzelfde doen
4. is een activiteit waarbij kinderen individueel werken
5. wordt snel gevolgd door correctie

Terwijl zelfstandig werken:

1. niet betrekking hoeft te hebben op de zojuist geïnstrueerde leerstof
2. een gedifferentieerd aanbod biedt
3. gespreid wordt over langere tijd: dag- of weektaken
4. ook de mogelijkheid tot samenwerken biedt
5. niet direct gecorrigeerd hoeft te worden.

Uit: Klassenmanagement, zelfstandig werken cursorisch bekeken, A. Maters en H. Fransen,
Praxisbulletin 2,oktober 1995

Leertraject

Zelfstandig werken zal niet van de ene op de andere dag lukken. Zowel voor de leerlingen als de leerkracht is het een heel proces om de vaardigheden van het zelfstandig werken onder de knie te krijgen. Wanneer voor zelfstandig werken wordt gekozen is het belangrijk voor de leerkracht goed te plannen. Voor de leerlingen is het belangrijk om te weten wat er van ze verwacht wordt. Het is van belang vooraf duidelijke afspraken te maken. Het is belangrijk dat er zoveel mogelijk rust is in de klas dus er moet duidelijk zijn wat een kind wel en niet zelf mag doen. Als leerkracht moet je de lijn trekken door deze regels te maken en je er ook strikt aan te houden. Regelmaat is belangrijk voor kinderen.

Wanneer kun je beginnen met zelfstandig werken?

Je kunt als leerkracht vrij vroeg beginnen met het invoeren van zelfstandig werken. Bij kleuters kan regelmatig gebruikt worden gemaakt van het planbord. Een bord waarop de kinderen zelf kunnen aangeven wat ze gaan doen zonder daarbij hulp te vragen van de leerkracht. Deze manier van werken kan steeds verder worden uitgebreid. Steeds een stapje meer zelf doen.

Planmatig aan de slag

Belangrijk bij zelfstandig werken is het plannen van de activiteiten. De manier van plannen is afgestemd op de manier van werken in de klas. Krijgt het kind dag- of weektaken en op welke tijden kan het kind werken aan deze taken. Een kind moet zelf leren plannen om de taken op tijd af te krijgen. Met behulp van een planner, een overzicht met daarop hun taken, leren zij dit. Op de planner kunnen ze zien wat ze moeten doen en wanneer dat af moet zijn. Ook is het verstandig om ruimte te laten voor evaluatie. Dit kan door de vraag te stellen 'hoe ging het?' en daarbij drie smiley's te plaatsen. Hiermee kunnen de kinderen eenvoudig aangeven of ze het goed, voldoende of slecht vonden gaan.

Wanneer wel of geen aandacht van de leerkracht?

Hoewel het doel van zelfstandig werken voornamelijk is kinderen te laten werken zonder directe hulp van de leerkracht is het ook belangrijk dat zij de aandacht krijgen die ze nodig hebben. Wanneer een leerkracht een klas zelfstandig aan het werk zet heeft hij zijn handen vrij ondersteuning te bieden aan kinderen die zwakker zijn of juist meer uitdaging nodig hebben. Echter blijft er dan een middenmootgroep over. Deze kinderen verdienen ook aandacht. Om ieder kind de aandacht te kunnen geven die hij of zij verdient, is het van belang met de kinderen af te spreken wanneer ze aandacht van jou als leerkracht kunnen krijgen. Kinderen moeten wennen aan het feit dat zij wel aandacht krijgen, maar niet op het moment dat zij dat het liefst willen. Het wennen aan de uitgestelde aandacht is een lang proces.

Belangrijk is, is dat je als leerkracht duidelijk bent in de regels. Vertel van tevoren hoe lang je wilt dat de klas zelfstandig werkt. Zeg wat jij in de tussentijd gaat doen en waarom je niet gestoord wilt of kan worden. Dit kun je duidelijk maken met een symbool bijvoorbeeld een blokje op het bureau of een stoplicht in de klas. Ook zou je gebruik kunnen maken van de kleurenklok. Met deze klok kun je kinderen bewust maken van de tijd die ze ergens voor hebben. Met de kleuren wordt kinderen visueel gemaakt hoelang een periode duurt. Geef van tevoren ook aan wat kinderen moeten doen als ze een opdracht echt niet begrijpen. Maakt ze erop attent dat ze de opdracht zelf nog eens kunnen lezen, de vraag kunnen overslaan en er later op terug kunnen komen of om een klasgenootje om hulp te vragen.

Samenwerken

Wanneer je een kind de mogelijkheid geeft om een klasgenoot om hulp te vragen leidt dit eigenlijk vanzelfsprekend tot samenwerken. Bij samenwerken kunnen kinderen elkaar helpen en dus van elkaar leren. Hierbij is het niet nodig de leerkracht om hulp te vragen. Kinderen leren gezamenlijk het probleem op te lossen. Daarbij kan samenwerken ook een positieve invloed hebben op het sociale milieu in de klas. Wanneer kinderen positieve ervaringen met elkaar hebben in de klas is er sprake van een veilig en vertrouwd klimaat voor de kinderen.

Effe checken

Om te kijken of het aangeboden onderwijs voldoet aan de kenmerken van zelfstandig werken kan de checklist worden ingevuld.

Lees verder

• Wanneer werken kinderen zelfstandig en wanneer samen?