Formuleerfouten en taalverandering: dubbele formuleringen

Bij het formuleren van zinnen zijn er verschillende veelvoorkomende fouten die gemaakt worden. Een onderdeel waar het vaak fout gaat is bij het dubbel benoemen van woorden of het verkeerd samentrekken van woorden. Door deze formuleerfouten ontstaan er overbodige delen in de zin en kan een zin onbedoeld een verkeerde betekenis krijgen. Het is dus belangrijk om deze fouten niet te maken zodat je boodschap duidelijk overkomt op de lezer. Formuleerfouten zijn ook interessant om te bekijken met een focus op taalverandering. Sommige vormen van formuleerfouten zijn door de jaren heen toegevoegd aan woordenboeken en hebben het Nederlands dus veranderd. Ook zijn sommige formuleerfouten als stijlfiguur wel toegestaan.

Taalverandering

Taal is dynamisch en verandert constant. Als een onjuiste vorm van een woord of een onjuiste uitdrukking zo vaak en lang gebruikt wordt dan kunnen de regels van een taal aangepast worden. Het feit dat taal dynamisch en veranderlijk is is één van de belangrijkste eigenschappen van de menselijke taal. Mensen kunnen creatief omgaan met woorden, klanken en zinnen en zo steeds nieuwe woorden en uitdrukkingen bedenken. Dieren kunnen dat niet. Dieren kunnen in hun taal verschillende boodschappen overbrengen, maar de manier waarop ze die boodschap overbrengen kunnen ze niet veranderen. Mensen kunnen wel verschillende manieren bedenken om dezelfde boodschap over te brengen.

Onjuiste herhaling

Bij de onjuiste herhaling wordt een woord letterlijk herhaald. Meestal zijn het voorzetsels die onbedoeld twee keer gebruikt worden. Een voorbeeld van een onjuiste herhaling is:

• Op Henk zal ik maar niet te veel op vertrouwen.

Onbedoeld wordt hier dus twee keer het voorzetsel ‘op’ gebruikt. In de voorbeeldzin lijkt het vrij overdreven en onwaarschijnlijk dat dit gebeurt, maar in langere zinnen is een fout al snel gemaakt. Om deze fout op te lossen kan één van de herhaalde woorden weggelaten worden.

Tautologie

Bij tautologie zeg je twee keer hetzelfde, maar met synoniemen. Een voorbeeld van deze formuleerfout is:

• Er zijn circa 100 à 150 schapen verdwenen vandaag.

‘Circa’ en ‘à’ geven allebei aan dat het om een schatting van het aantal schapen gaat en dat het exacte aantal verdwenen schapen niet duidelijk is. Één van de twee woorden kan dus weggelaten worden. Sommige tautologieën zitten ingebakken in de Nederlandse taal en worden als stijlfiguren gebruikt. Stijlfiguren zijn bedoeld om een tekst aantrekkelijker te maken. In het geval van tautologie als stijlfiguur is het gebruik van een tautologie wel toegestaan. Hierbij gaat het meestal om vaste uitdrukkingen en gezegden. Een voorbeeld van tautologie als stijlfiguur is:

• Over deze belangrijke beslissing is hij nu aan het wikken en wegen.

Pleonasme

Bij een pleonasme benadruk je een eigenschap die al in de betekenis van een woord zit. Die nadruk kan weggelaten worden en is dus overbodig in de zin. Een voorbeeld van pleonasme is:

• Ik heb je vooraf gewaarschuwd over de gevaren van die tocht.

Waarschuwen doe je altijd vooraf en dus hoeft dat niet meer los benadrukt worden in deze zin. Het woord ‘vooraf’ kan weggelaten worden om de fout op te lossen. Net als bij de tautologie komt ook het pleonasme soms voor als een stijlfiguur waarbij het gebruik wel correct is. Dit stijlfiguur is meestal bedoeld om te overdrijven:

• Het gladde ijs nodigde uit tot een fantastische schaatswedstrijd.
• Het groene gras is klaar voor een geweldige pot voetbal.

In een formele situatie is het beter om geen pleonasme te gebruiken als stijlfiguur, omdat niet duidelijk is of de lezer het zal opvatten als stijlfiguur of als formuleerfout.

Contaminatie

Bij een contaminatie worden twee (of meer) woorden of uitdrukkingen samengevoegd waardoor een nieuw woord of een nieuwe uitdrukking ontstaat die niet correct is. Sommige contaminaties zitten ingebakken in ons taalgebruik en komen daarom ook enorm veel voor. Volgens de officiële regels zijn nieuwe uitdrukkingen of nieuwe woorden die ontstaan door contaminatie niet juist, maar taal is zoals eerder besproken een dynamisch iets. Als een bepaalde contaminatie gedurende een lange tijd gebruikt wordt kan de contaminatie toegevoegd worden aan de officiële taalregels en leidt een contaminatie dus tot taalverandering.

Veel van de woorden die ontstaan bij contaminatie halen de officiële taalregels niet en worden misschien alleen door bepaalde groepen mensen of in bepaalde gebieden gebruikt. Sommige woorden en uitdrukkingen halen het woordenboek echter wel. Een voorbeeld van een contaminatie die door taalverandering nu wel is toegestaan is 'uitprinten'. Voorheen werd dit afgekeurd, omdat het een contaminatie is van de woorden 'printen' en 'uitdraaien'. Het is dus belangrijk om te controleren of de contaminatie die je gebruikt toegestaan is, maar beter is het nog om contaminaties in formele situaties te vermijden. Kies dan voor één van de woorden of één van de uitdrukkingen en splits de samenvoeging zo op. Een voorbeeld van een contaminatie die de regels niet goedkeuren is:

• Een kaartje voor de wedstrijd kost duur (kost veel of is duur).

Dubbele ontkenning

Bij een dubbele ontkenning of een dubbele negatie ontken je iets twee keer in één zin. Het werkt net als bij wiskunde. Negatief + negatief is positief. Door een dubbele ontkenning zeg je dus het tegenovergestelde van wat de bedoeling is. Deze fout is op te lossen door één van de ontkenningen weg te laten in de zin. Let bij deze fout extra op woorden die een ontkenning in zich dragen. Voorbeelden van de dubbele ontkenning zijn:

• Je hebt nooit geen tijd (onbedoeld: je hebt altijd tijd).
• De voetballer wil voorkomen dat de tegenpartij geen doelpunt maakt (onbedoeld: de voetballer wil dat er wel een tegendoelpunt komt).

Waar bijvoorbeeld contaminaties door taalverandering uiteindelijk goedgekeurd kunnen worden kan dat bij de dubbele ontkenning niet. De betekenis van de zin wordt volledig omgekeerd en dus klopt je boodschap niet meer. Ook bij informele situaties is het dus belangrijke om te letten op de dubbele ontkenning.