Gebruik van uitdrukkingen vanaf de middeleeuwen tot 2021

Uitdrukkingen spelen een belangrijke rol in ons taalgebruik. De boodschap krijgt een zwaardere lading dan bij een gewone uitspraak. Landbouw, scheepvaart en literaire werken zijn belangrijk geweest voor hun ontstaan. Uitdrukkingen veranderen en er komen steeds nieuwe bij vanuit de literatuur, de (sport)journalistiek, sociale media en vertellingen van migranten. Een uitdrukking is een zin met een figuurlijke betekenis en bevat geen wijsheid of advies.

Inhoudsopgave

• Het ontstaan van uitdrukkingen
• Verschillen tussen een spreekwoord, een gezegde en een uitdrukking
• Uitdrukkingen van toen (vanaf de middeleeuwen)
• Uitdrukkingen van nu (vanaf 20e eeuw tot 2021)

Het ontstaan van uitdrukkingen

De eerste uitdrukkingen zijn uit de middeleeuwen afkomstig. Wanneer een uitdrukking precies ontstaat valt niet te achterhalen. Ze wordt overgedragen en verspreid, en de eerste verteller is niet bekend. Onze taal blijft in beweging en hierdoor veranderen uitdrukkingen en komen er steeds nieuwe uitdrukkingen bij. Als iemand iets nieuws bedenkt, wat leuk en interessant genoeg is, dan wordt dit overgenomen en is een nieuwe uitdrukking ontstaan. De vernieuwing vindt vaak vanuit de literatuur, de (sport)journalistiek en vertellingen van migranten plaats. Ze spelen in het dagelijks leven een prominente rol en worden gebruikt omdat een uitdrukking vaak mooier en zwaarder klinkt dan een 'gewone' uitspraak.

Verschillen tussen een spreekwoord, een gezegde en een uitdrukking

Spreekwoorden, gezegden en uitdrukkingen worden vaak door elkaar gebruikt. De verschillen zijn gering, waardoor ze vaak worden verwisseld.

• Een spreekwoord geeft een levenswijsheid weer in de vorm van een mededeling, en de persoonsvorm is in de tegenwoordige tijd. Bijvoorbeeld: een goed begin is het halve werk.
• Een gezegde heeft een figuurlijke betekenis. De zin bevat geen werkwoord. Bijvoorbeeld: door dik en dun.
• Een uitdrukking heeft ook een figuurlijke betekenis en bevat geen wijsheid of advies. Een uitdrukking is in tegenstelling tot een gezegde wel een zin. Bijvoorbeeld: een vinger in de pap hebben.

Uitdrukkingen van toen (vanaf de middeleeuwen)

Landbouw en scheepvaart waren belangrijk bij het ontstaan van uitdrukkingen, net als de Romeinse en vaderlandse geschiedenis. Daarnaast waren literaire werken een inspiratiebron. Hieronder enkele uitdrukkingen.

De volgende uitdrukkingen komen uit literaire werken

• Het is hier de ark van Noach. Deze uitdrukking is ontleend aan de bijbel en wordt gebruikt wanneer er sprake is van een groot gemengd gezelschap. Noach kreeg de opdracht een ark te bouwen en daarin paren van het vee en het gevogelte mee te nemen.
• Dat is een razende Roeland. Deze uitdrukking is een vertaling van een boektitel en wordt gebruikt voor iemand die wild en onbesuisd te werk gaat. Roeland merkt dat zijn geliefde ontrouw is geweest, waarna hij als een razende tekeer ging.
• Dat is een vrolijke Frans. De uitdrukking is een vertaling van een boektitel en wordt gebruikt voor iemand die door het leven gaat als levensgenieter en een zorgeloze pretmaker. Na een oorlog wordt soldaat Vrolijke Frans ontslagen. Hij krijgt een stuk brood en vier duiten mee, en ondanks dat hij bijna niets heeft, geeft hij aan drie bedelaars een kwart stuk brood en één duit. Daarna gaat hij naar een herberg en eet daar zijn laatste kwart brood en bestelt bier van zijn laatste duit.

De volgende uitdrukkingen komen uit volksvertellingen

• Iemand links laten liggen. De uitdrukking is afkomstig uit de Romeinse tijd en wordt gebruikt wanneer een persoon wordt genegeerd. Het was een slecht signaal wanneer iemand vanaf de linkerkant opdook. Tevens werden handelingen die met links moesten worden uitgevoerd minder goed uitgevoerd. Het woord “links” had hierdoor een negatieve betekenis.
• Te hard van stapel lopen. Deze uitdrukking is afkomstig uit de vroegere scheepvaart en wordt gebruikt wanneer iemand iets doet zonder daar van tevoren goed over nagedacht te hebben. Een te bouwen schip ligt op een stelling (houten balken). Wanneer het schip te water gaat dient dit voorzichtig te gebeuren. Mocht dit niet lukken dan was deze uitdrukking van toepassing.
• Geld over de balk smijten. De uitdrukking is afkomstig uit de vroegere landbouw en wordt gebruikt wanneer iemand slecht met geld om kan gaan. Het voeren van vee ging soms fout waardoor het hooi niet in de ruif belandde maar over de balk boven de ruif ging. Het hooi werd hierdoor verspild. Voor hooi werd later het woord geld gebruikt.
• Geen blad voor de mond nemen. Deze uitdrukking is afkomstig vanuit het vroegere toneelspel en wordt gebruikt voor iemand die vrijuit zegt wat hij/zij denkt. Wanneer er van papier wordt afgelezen, heeft deze persoon erover nagedacht. Wie dit echter uit het hoofd doet is minder voorzichtig.

Uitdrukkingen van nu (vanaf 20e eeuw tot 2021)

De vernieuwing vindt voornamelijk plaats vanuit de journalistiek en sociale media. Er ontstaan ook nieuwe uitdrukkingen vanuit de literatuur, de (sport)journalistiek en vertellingen van migranten. Sportuitdrukkingen worden veelal 'bedacht' door sportcommentatoren uit voornamelijk het voetbal en wielrennen.

• Met de handrem erop spelen. Deze uitdrukking wordt gebruikt wanneer iemand of een team niet volledig haar best doet. Dat is het geval wanneer een speler voorzichtig speelt omdat hij bang is voor een schorsing of als een team extra verdedigend speelt om niet weer te verliezen.
• De bal is rond. Deze uitdrukking wordt gebruikt om aan te geven dat een wedstrijd niet altijd door de sterkste wordt gewonnen. De uitslag is onvoorspelbaar en het spel kan alle kanten opgaan.
• De man met de hamer tegenkomen. Deze uitdrukking wordt gebruikt wanneer een sporter in korte tijd compleet uitgeput raakt. Het geeft het gevoel weer bij een tekort aan energie, en doet zich alleen voor bij duursporten zoals fietsen en hardlopen.
• Hij komt van een koude kermis thuis. Deze uitdrukking wordt gebruikt wanneer iets tegen de verwachting in verkeerd gaat, of niet doorgaat. Een kermis wekt verwachtingen van plezier maken, maar bij een koude kermis is dit niet het geval.
• We hebben ze een koekje van eigen deeg gegeven. Deze uitdrukking wordt gebruikt wanneer iemand het slachtoffer is van iets waar hij/zij meestal zelf verantwoordelijk voor is. Bijvoorbeeld iemand die veel flauwe grappen maakt en met een grap wordt teruggepakt.