Soorten hulpwerkwoorden: herkennen aan de vorm en betekenis

In het Nederlands onderscheiden we vijf soorten hulpwerkwoorden: hulpwerkwoorden van tijd (voltooide tijd en toekomende tijd), lijdende vorm, causaliteit, modaliteit en aspect. Zoals het woord het zegt, helpen hulpwerkwoorden om zinnen op te bouwen. Ze hebben daarom een belangrijke grammaticale functie. Het is belangrijk om te weten met wat voor hulpwerkwoord je te maken hebt, omdat hulpwerkwoorden niet alleen een grammaticale functie hebben, maar ook omdat ze betekenis toevoegen aan zinnen. Elk type hulpwerkwoord voegt namelijk een eigen betekeniselement toe aan de zinnen waarin ze voorkomen. Welke betekeniselementen zijn dit en hoe kan je weten wat voor hulpwerkwoorden er in een zin staan?

Inhoud

• Wat zijn hulpwerkwoorden?
• Hulpwerkwoorden van tijd
• Hulpwerkwoorden van de voltooide tijd
• Hulpwerkwoorden van de toekomende tijd
• Hulpwerkwoorden van de lijdende vorm
• Hulpwerkwoorden van causaliteit
• Hulpwerkwoorden van modaliteit
• Hulpwerkwoorden van aspect
• Betekenis hulpwerkwoorden

Wat zijn hulpwerkwoorden?

In elke zin staat één hoofdwerkwoord. Als een zin uit meer dan één werkwoord bestaat, dan is één van die werkwoorden het hoofdwerkwoord en zijn al de andere werkwoorden hulpwerkwoorden. Het hoofdwerkwoord is het werkwoord met de meest duidelijke betekenis. Als het hoofdwerkwoord wordt weggelaten blijft er een ongrammaticale zin over, terwijl dit niet het geval is als er hulpwerkwoorden worden weggelaten:

Hoe vind je het hoofdwerkwoord en hoe vind je hulpwerkwoorden?

Het sterretje voor de laatste twee zinnen geeft aan dat die zinnen ongrammaticaal zijn. Het werkwoord zich handhaven moet verplicht aanwezig zijn om een tot een grammaticale zin te komen. Daarom is dit werkwoord het hoofdwerkwoord. Al de andere werkwoorden zijn daardoor automatisch hulpwerkwoorden. Een tweede manier om te achterhalen wat de hulpwerkwoorden zijn en wat het hoofdwerkwoord is, is door te kijken naar de betekenis van de werkwoorden in de zin:

• Heeft: betekent in deze zin niet bezitten, zoals wel het geval is in bijvoorbeeld hij heeft een kat. De betekenis van hebben kan alleen worden uitgelegd in combinatie met de betekenis van zich handhaven.
• Weten: heeft in deze zin niet de woordenboekbetekenis kennis hebben van. Het werkwoord betekent hier in staat zijn om. Die betekenis kan alleen worden opgeroepen als weten voorkomt in combinatie met andere werkwoorden.
• Zich handhaven: heeft de woordenboekbetekenis in stand houden.

Als de betekenis van een werkwoord afwijkt van de woordenboekbetekenis, of als de betekenis van een werkwoord niet uitgelegd kan worden zonder in te gaan op de betekenis van een ander werkwoord in de zin, dan is dat werkwoord een hulpwerkwoord. De derde manier om erachter te komen wat het hoofdwerkwoord is en wat de hulpwerkwoorden, is door te kijken naar de positie van de werkwoorden. Het hoofdwerkwoord staat meestal achteraan. In het voorbeeld is dit inderdaad het geval. In de praktijk kan het echter voorkomen dat er toch nog een hulpwerkwoord achter het hoofdwerkwoord staat. Daarom is het aan te raden om de eerste twee methoden eerst toe te passen om te weten wat voor soort werkwoorden er in een zin staan.

Soorten hulpwerkwoorden

De hulpwerkwoorden kunnen worden ingedeeld op basis van hun betekenis. Er zijn vier soorten hulpwerkwoorden:

1. Hulpwerkwoord van tijd: hulpwerkwoorden van de voltooide tijd en hulpwerkwoorden van de toekomende tijd.
2. Hulpwerkwoord van de lijdende vorm
3. Hulpwerkwoord van causaliteit
4. Hulpwerkwoord van modaliteit
5. Hulpwerkwoord van aspect

Hulpwerkwoorden van tijd

Hulpwerkwoorden van tijd situeren de handeling of toestand die wordt uitgedrukt door het hoofdwerkwoord in een bepaalde tijd. De hulpwerkwoorden van tijd kunnen verder onderverdeeld worden in twee categorieën:

1. Hulpwerkwoorden van de voltooide tijd: hebben en zijn.
2. Hulpwerkwoorden van de toekomende tijd: zullen.

Hulpwerkwoorden van de voltooide tijd

Hulpwerkwoorden van de voltooide tijd herkennen

Hulpwerkwoorden van de voltooide tijd zijn de werkwoorden hebben en zijn wanneer ze gecombineerd worden met een hoofdwerkwoord dat in de voltooide tijd staat. Werkwoorden in de voltooide tijd kan je herkennen doordat ze beginnen met be-, ge-, ont- of ver-:


Hebben/zijn + be-/ge-/ont-/ver-...
In de eerste voorbeeldzin is heeft een hulpwerkwoord van de voltooide tijd, omdat dit werkwoord helpt om de voltooide tijd heeft gegeten op te bouwen. Door de betekenis kan heeft herkend worden als een hulpwerkwoord, omdat heeft niet bezitten betekent. Dit komt overeen met het voorbeeld Barcelona heeft zich weten te handhaven. Het sterkste argument dat heeft een hulpwerkwoord van de voltooide tijd is, is dat de zin de structuur hebben/zijn + be-/ge-/ont-/ver-... vertoont.

De tweede en de derde zin bewijzen dat het werkwoord zijn ook gebruikt kan worden als een hulpwerkwoord van de voltooide tijd. Zolang het hoofdwerkwoord een voltooid deelwoord is, maakt het niet uit of het hulpwerkwoord in de tegenwoordige tijd of in de verleden tijd staat. In de laatste voorbeeldzin staat het werkwoord hebben in het meervoud en in de verleden tijd. De vorm (tijd en getal) van hebben en zijn beïnvloedt niet wat voor hulpwerkwoord er in een zin staat.

De betekenis van hulpwerkwoorden van de voltooide tijd

Zoals gezegd situeren hulpwerkwoorden van tijd handelingen of toestanden die worden uitgedrukt door het hoofdwerkwoord in de tijd. Hulpwerkwoorden van de voltooide tijd plaatsen een handeling of toestand in het verleden en benadrukken dat die handeling of toestand voorbij is.

Hulpwerkwoorden van de toekomende tijd

Slechts één werkwoord wordt in Nederland algemeen aanvaard als een hulpwerkwoord van de toekomende tijd: zullen. In België wordt het gebruik van gaan als hulpwerkwoord van tijd meer geaccepteerd dan in Nederland. In Nederland is dit geen algemeen taalgebruik.

Hulpwerkwoorden van de toekomende tijd herkennen

Hulpwerkwoorden van de toekomende tijd zijn eenvoudig te herkennen, omdat vormen van zullen altijd hulpwerkwoord zijn als er een gedacht kan worden aan de toekomst. Zullen kan nooit een hoofdwerkwoord zijn, omdat het altijd gebruikt wordt in combinatie met minimaal één ander werkwoord:


Zullen + infinitief
Zullen wordt altijd gevolgd door een ander werkwoord dat in de infinitief staat. In de voorbeelden zijn dit achtereenvolgens verhuizen, zijn en luisteren. De vormen zou en zouden zijn ook werkwoordsvormen van zullen die de toekomende tijd kunnen aanduiden. Zou en zouden zijn vormen van de onvoltooid verleden toekomende tijd (O.V.T.T.). Zal en zullen zijn vormen van de onvoltooid tegenwoordige toekomende tijd (O.T.T.T.).

De betekenis van hulpwerkwoorden van de toekomende tijd

In tegenstelling tot hulpwerkwoorden van de voltooide tijd, situeert een hulpwerkwoord van de toekomende tijd een handeling of toestand in de toekomst. In de voorbeelden vinden de handelingen en toestanden verhuizen, zijn en luisteren in de toekomst plaats. Zonder tijdsaanduiding als volgend jaar wordt deze lezing al opgeroepen.

Hulpwerkwoorden van de lijdende vorm

Zinnen in de lijdende vorm (passief) hebben per definitie een hulpwerkwoord van de lijdende vorm. De lijdende vorm is de tegenhanger van de bedrijvende vorm (actief):


In de bedrijvende zinnen voert het onderwerp een handeling uit, namelijk slaan en stelen. In de actieve zinnen is het onderwerp echter niet meer een handelende persoon. Het onderwerp van de bedrijvende vorm is actief. Het onderwerp van de lijdende vorm ondergaat een handeling en is daarom passief.

Hulpwerkwoorden van de lijdende vorm herkennen

Hulpwerkwoorden van de lijdende vorm zijn altijd een vorm van worden of zijn:


Worden/zijn + voltooid deelwoord (be-/ge-/ont-/ver- ...) + (door-bepaling)
Het werkwoord zijn kan behalve een hulpwerkwoord van de voltooide tijd ook een hulpwerkwoord van de lijdende vorm zijn. Zinnen met hulpwerkwoorden van de voltooide tijd hebben de structuur hebben/zijn + be-/ge-/ont-/ver-... . Het belangrijkste verschil met hulpwerkwoorden van de lijdende vorm is dat achter deze structuur altijd een door-bepaling kan worden geplaatst. Als door... niet achter de zin staat, maar als er wel gedacht kan worden aan een handelende persoon, dan heb je alsnog te maken met een hulpwerkwoord van de lijdende vorm. Naast het werkwoord zijn is ook worden een hulpwerkwoord van de lijdende vorm. De voorbeelden laten zien dat het niet uitmaakt welke tijd (verleden tijd of tegenwoordige tijd) en welk getal (enkelvoud of meervoud) de hulpwerkwoorden hebben.

De betekenis van hulpwerkwoorden van de lijdende vorm

Doordat de handelende persoon achterwege kan worden gelaten, leggen zinnen in de lijdende vorm de focus op een handeling of toestand. Dit is minder sterk het geval bij zinnen in de bedrijvende vorm, omdat het onderwerp van die zinnen wel een handelende persoon is.

Hulpwerkwoorden van causaliteit

Causaliteit betekent oorzakelijkheid: er is een oorzaak en een gevolg. Zo kan je zeggen dat er een causaal verband is tussen patat eten en dik worden. Patat eten is de oorzaak van het gevolg dat mensen dik worden. Een oorzakelijk verband kan worden opgeroepen door middel van verbindingswoorden, zoals 'daardoor' in de zin: Hij at patat. Daardoor is hij dik. Ook hulpwerkwoorden kunnen zo'n verband oproepen.

Hulpwerkwoorden van causaliteit herkennen

Er zijn slechts twee hulpwerkwoorden van causaliteit: doen en laten:


Doen/laten + infinitief
De werkwoorden doen en laten zijn hulpwerkwoorden van causaliteit als ze gevolgd worden door een infinitief. Als een ander werkwoord in de zin ontbreekt, is doen of laten een hoofdwerkwoord, zoals het geval is in de zin: Hij doet de afwas. In die zin heeft doet de woordenboekbetekenis iets verrichten. In de zinnen uit de tabel roept doen + infinitief niet op dat er iemand een handeling verricht.

Ook in laten + infinitief is laten een hulpwerkwoord, omdat dit werkwoord niet betekent niet doen, nalaten. Er moet verplicht een infinitief achter laten staan, omdat dit werkwoord anders niet meer een hulpwerkwoord is. De vorm doen/laten + infinitief is daarom een vereiste voor hulpwerkwoorden van causaliteit.

De betekenis van hulpwerkwoorden van causaliteit

Doen + infinitief en laten + infinitief roepen allebei op dat er een oorzaak-gevolgrelatie is tussen twee situaties. Zo is het gezicht van de tandarts de oorzaak van het gevolg dat iemand denkt aan zijn vader. De keuze tussen de hulpwerkwoorden doen en laten heeft wel gevolgen voor de betekenis.

Doen + infinitief betekent dat de oorzaak-gevolgrelatie automatisch plaatsvindt, zonder dat iemand er invloed op heeft. In de eerste voorbeeldzin uit de tabel denkt iemand aan zijn vader zonder dat die persoon daar bewust voor gekozen heeft. Door bijvoorbeeld het gezicht van de tandarts denkt iemand automatisch aan zijn vader.

In laten + infinitief is er wel degelijk sprake van invloed op de oorzaak-gevolgrelatie. Als een tandarts iemand laat denken aan zijn vader, dan heeft de tandarts iemand de vrijheid gegeven om te denken aan zijn vader. De betreffende persoon kan zelf beslissen of hij echt wil denken aan zijn vader.

Hulpwerkwoorden van modaliteit

Hulpwerkwoorden van modaliteit kunnen in twee groepen worden verdeeld:

1. blijken, dunken, heten, lijken, schijnen, toeschijnen en voorkomen
2. (be)hoeven, kunnen, moeten, mogen, willen en zullen

Deze werkwoorden presenteren mededelingen ten opzichte van de werkelijkheid.

Hulpwerkwoorden van modaliteit herkennen

Modale werkwoorden zijn te herkennen aan de twee groepen die er bestaan voor dit soort werkwoorden, maar vooral ook aan hun betekenis:


De eerste groep hulpwerkwoorden van modaliteit, zijn de werkwoorden blijken, dunken, heten, lijken, schijnen, toeschijnen en voorkomen. Het werkwoord heten mag in dit soort zinnen niet een naam hebben betekenen. Heten betekent als hulpwerkwoord van modaliteit beweerd worden. Het werkwoord toeschijnen wordt niet vaak meer gebruikt. In de praktijk worden vooral de werkwoorden blijken, lijken en schijnen gebruikt als hulpwerkwoord van modaliteit.

De hulpwerkwoorden uit de tweede groep zijn (be)hoeven, kunnen, moeten, mogen, willen en zullen:


Modaal werkwoord + (te) + infinitief
De modale werkwoorden uit de eerste categorie vereisen allemaal dat te tussen het modale werkwoord en de infinitief in staat. Voor de modale werkwoorden uit de tweede categorie geldt dit alleen voor het werkwoord hoeven. Het werkwoord hoeven heeft daardoor binnen die tweede categorie een aparte status. Deze aparte status wordt versterkt doordat dit werkwoord een tweede eis heeft die niet geldt voor de andere modale werkwoorden: er moet een ontkennend element in de zin staan. In de voorbeeldzin verzorgt het woord niet deze functie. Zonder ontkennend woord kunnen we hoeven niet gebruiken. We kunnen bijvoorbeeld niet zeggen: Je hoeft dat doen.

De betekenis van hulpwerkwoorden van modaliteit

Hulpwerkwoorden van modaliteit presenteren een mededeling ten opzichte van de werkelijkheid. Zo kan een mededeling gepresenteerd worden als overeenkomstig met de werkelijkheid (blijken), overeenkomstig met hoe iemand anders denkt over de werkelijkheid (schijnen) en overeenkomstig met de mening van de spreker over de werkelijkheid (lijken). Deze werkwoorden zeggen met andere woorden iets over de waarschijnlijkheid van een situatie. Ook de werkwoorden uit de tweede groep zeggen iets over waarschijnlijkheid. Het is daarbij noodzakelijk dat de werkwoorden niet hun woordenboekbetekenis hebben. Zo kan moeten een verplichting betekenen, maar in de modale gebruiksmogelijkheid betekent moeten dat iets zeer waarschijnlijk is:

Hulpwerkwoorden van aspect

Op basis van de betekenis zijn er twee soorten hulpwerkwoorden van aspect:

1. Begin: gaan en komen
2. Duur: blijven, hangen, liggen, lopen, staan, zijn en zitten

Hulpwerkwoorden van aspect herkennen

Hulpwerkwoorden van aspect zijn te herkennen doordat ze een begin of voortgang aangeven van een handeling of toestand:


Hulpwerkwoord van aspect + (te) + infinitief
Op het werkwoord blijven na, hebben al de werkwoorden van duur te nodig tussen het hulpwerkwoord en het hoofdwerkwoord. De werkwoorden die een begin aanduiden hebben nooit te nodig. Werkwoorden van aspect zijn vooral te herkennen aan hun betekenis: begin of duur.

De betekenis van hulpwerkwoorden van aspect

Hulpwerkwoorden van aspect vertellen ons hoe we het hoofdwerkwoord moeten interpreteren: begint een handeling of toestand, of is die handeling of toestand al een tijdje aan de gang?

De werkwoorden gaan en komen betekenen dat iets op het punt staat van beginnen. Als het gaat regenen, regent het nog niet, maar zijn er wel al donkere wolken en als iemand komt mee-eten, dan eet die persoon op dit moment nog niet mee, maar dan kan hij wel al voor de deur staan of zelfs aan tafel zitten.

De werkwoorden van duur kunnen op basis van hun betekenis nog verder worden onderverdeeld in twee categorieën:

1. Neutraal: blijven en zijn
2. Lichaamshouding: hangen, liggen, lopen, staan en zitten

De werkwoorden van duur geven ons de extra informatie dat iets aan de gang is. Iemand die blijft zeuren is op dit moment aan het zeuren en dat zeuren heeft een bepaalde tijdsduur. Ook in hij is kamperen is een handeling gaande die enige tijd duurt. De overige werkwoorden van duur geven een lichaamshouding aan. Iemand hoeft niet per se te hangen, liggen, lopen, staan of zitten als de constructie werkwoord van lichaamshouding + te + infinitief wordt gebruikt. Als iemand loopt te mompelen, dan kan het zo zijn dat die persoon op een stoel zit. De werkwoorden van lichaamshouding geven daarom niet een lichaamshouding aan, maar de voortgang van een handeling of situatie.

Betekenis hulpwerkwoorden

Hulpwerkwoorden zijn belangrijk, omdat ze essentiële betekeniselementen toevoegen aan de zinnen waarin ze voorkomen: