Geletterdheid in betrekking tot leren lezen

Een definitie van lezen die veel voorkomt is het achterhalen van de betekenis van geschreven taal. Deze definitie zegt niets over het doel van lezen. Om doelen te bereiken, moet je de teksten die je hiervoor gebruikt kunnen begrijpen. Een lezer zet daartoe kennis in. Om goed te kunnen (leren) lezen, heb je kennis nodig over het lezen. Deze kennis over lezen kun je opdelen in twee soorten kennis: kennis van taal en kennis van de wereld.

Het belang van lezen

Om op een goede manier deel uit te kunnen maken van de maatschappij, zonder dat je afhankelijk bent van anderen, is het belangrijk dat je veel verschillende teksten kunt begrijpen.
In Nederland is er nog altijd een groot percentage functioneel analfabeten, of laaggeletterden. Deze mensen hebben een veel minder uitgebreide kennis van de wereld, doordat de toegang tot schriftelijke informatie minder toegankelijk voor hen is. Om dit probleem te voorkomen, is het belangrijk dat kinderen die van de basisschool komen zo goed mogelijk geletterd zijn.

Het niveau van de kinderen verschilt enorm. Dit komt door zowel de kwaliteit als de kwantiteit van hun geletterdheid wanneer zij op de basisschool komen. Hoeveel er met de kinderen thuis gesproken wordt en hoe dit wordt gedaan verschilt per kind. De manier hoe dit wordt gedaan, weerspiegelt de kwaliteit; het taalaanbod, de taalruimte en de feedback die de kinderen krijgen. Dit geld ook voor het lezen.

Door deze grote verschillen, is het belangrijk dat de leerkracht hier aandacht voor heeft. Anders zal het kind nooit zo geletterd worden als hij mogelijk wel kan zijn.
Niet goed kunnen lezen, betekend moeite hebben met leren en het opdoen van nieuwe kennis. Voor elk vak op de basisschool, heb je het lezen nodig.

Er kunnen meerdere oorzaken zijn voor het niet goed kunnen lezen. Het kan komen door een ontoereikende talige kennis, of door het niet hebben van voldoende wereldkennis. Ook kan het veroorzaakt worden door alle kennis op een verkeerde manier in te zetten.

Het doel van lezen

Mensen die lezen willen begrijpen wat ze leren, om andere doelen te kunnen bereiken.
Wanneer mensen thuis lezen, lezen ze vaak om iets te weten te komen, om plezier te hebben of om een handeling uit te kunnen voeren. Ze kiezen zelf waar ze over lezen en bespreken de gelezen tekst met anderen.
Op school krijgen kinderen vaak teksten die zij niet zelf gekozen hebben. De teksten lijken er enkel te zijn om vragen over te beantwoorden of strategieen op te oefenen. Dit motiveert de kinderen niet om te gaan lezen.

In het onderzoek van PIRIS wordt een drietal renenen genoemt waarom het van belang is om teksten te begrijpen:

• Om te kunnen leren;
• Om deel te kunnen nemen aan de maatschappij;
• Om te kunnen genieten van het leven.

Modellen

De volgende modellen geven weer wat er inzichtelijk bij het lezen gebeurt:

• Bottum-upmodel;
• Top-downmodel;
• Interactieve model.

Het bottum-upmodel

Dit model gaat uit van het idee dat lezen verloopt van lagere-ordeprocessen naar hogere-ordeprocessen. De lagere-ordeprocessen houden letter- en woordherkenning in en de hogere-ordeprocessen houden begrip in. De letters en woorden worden herkend door gebruik te maken van onderscheidende kenmerken van die letters. Deze informatie wordt dan gekoppeld aan een klank. Daarna kan er pas een betekenis aan het woord toegekend worden.

Het top-downmodel

Dit model gaat uit van het idee dat lezen verloopt van hogere-ordeprocessen naar lagere-ordeprocessen. Aan de hand van visuele informatie, activeert de lezer zijn eerder opgedane kennis. Deze kennis kan hij toepassen bij het verdere verloop van de zin of tekst.

Het interactieve model

Dit model gaat er vanuit dat de lagere-ordeprocessen en de hogere-ordeprocessen elkaar beïnvloeden. Een proces waarbij iemand een woord kan herkennen, zorgt ervoor dat begrip gemakkelijker tot stand komt, terwijl door hogere-ordeprocessen die herkenning sneller tot stand komt.

Kennis van de taal

Kennis van taal kun je in vijf gebieden opdelen:

• Orthografische kennis & fonologische kennis;
• Morfologische kennis;
• Semantische kennis;
• Syntactische kennis;
• Tekstuele kennis & pragmatische kennis.

Orthografische kennis en fonologische kennis

Een lezer heeft letterkennis nodig en hij moet weten hoe de letters worden verklankt. Een jong kind heeft al veel kennis over mogelijke klankcombinaties. Bij het leren lezen worden hieraan visuele tekens verbonden. Algauw zal de lezer doorhebben welke volgorde van letters en lettercombinaties mogelijk zijn.

Morfologische kennis

Deze kennis bevordert het vermogen om de betekenis van een onbekend woord af te leiden. De lezer kan proberen achter de betekenis van het hele woord te komen door het onbekende woord te herleiden tot bekende elementen.

Semantische kennis

Een lezer moet de betekenis van een woord in de juiste context kunnen plaatsen. Een woord kan namelijk meerdere betekenissen hebben, afhankelijk van die context.

Syntactische kennis

De volgorde van woorddelen en de relatie die daarmee tussen de woorden wordt gelegd, is belangrijk om de juiste betekenis te kunnen toekennen.

Tekstuele kennis en pragmatische kennis

Een lezer die kennis heeft van tekstsoorten, welke functies tekstsoorten hebben en tekstsoorten kan herkennen, is beter in staat een tekstkeuze te maken bij een leesdoel dat hij heeft.

Kennis van de wereld

De kennis van de taal is niet altijd voldoende om tot begrip te komen van de tekst die je leest. Als je een tekst leest over een specialistisch onderwerp, met veel theoretische tekst, moet je voldoende kennis van het betreffende onderwerp beschikken. Daardoor ontstaat er begrip van de tekst.

Het soort tekst dat je nodig hebt om deze zinnen te kunnen interpreteren, wordt kennis van de wereld genoemd. Hoe meer eigen kennis je hebt, hoe meer voorkennis je kunt activeren en hoe eenvoudiger het wordt om teksten te begrijpen. Taalgebruikers schatten meestal de aanwezige voorkennis van hun gesprekspartner in, of hun lezer stemmen hun verhaal daar op af.

Je kunt je kennis van de wereld uitbreiden door veel te lezen en door in situaties te komen waar je iets met hetgeen wat je hebt gelezen kan of moet doen.

Het inzetten van kennis bij lezen

Het begrijpen wat je leest begint met het opnemen van visuele informatie. De informatie wordt opgeslagen in het geheugen, maar vanwege een beperkte opslagcapaciteit, is het mogelijk dat de informatie verloren gaat. Snelle woordherkenning vergemakkelijkt het opnemen van informatie, die kan worden opgeslagen in het langetermijngeheugen. Het inzetten van kennis voor, tijdens en na het lezen wordt strategisch lezen genoemd.