De Oorlogvoering op Zee in de Eerste Wereldoorlog

De Eerste Wereldoorlog. Bij dit begrip denkt iedereen meteen aan loopgraven in Frankrijk en Vlaanderen, misschien nog aan de eerste vliegtuigen en zeppelins, of aan het gifgas dat werd geïntroduceerd. Maar dat is geen compleet beeld van de Eerste Wereldoorlog, het einde van de Eerste Wereldoorlog is volgens velen een gevolg van de honger in Duitsland, wat een gevolg is van de Geallieerde overmacht op zee. Omdat wij het complete verhaal van de Eerste Wereldoorlog wilden leren kennen, dus ook de delen waarover niet veel informatie gegeven wordt op scholen en waarover weinig tentoonstellingen gehouden worden in musea, wordt er in dit artikel meer aandacht besteed aan de oorlog op zee.

Inhoudsopgave

• Waarom dit onderwerp?
• Wat probeerden de partijen te bereiken met de zeeoorlog?
• Op welke schaal werd er gevochten?
• Wat waren de belangrijkste gebeurtenissen op zee?
• Door wie werd er gevochten?
• Met welke middelen werd er gevochten?
• Wat hebben de partijen uiteindelijk bereikt met de zeeoorlog?
• Conclusie:

Waarom dit onderwerp?

De oorlogvoering op zee was ondanks een minderheid aan materiaal en minder ervaring bij de Centrale mogendheden en weinig actie toch spannend te noemen, vooral doordat de Geallieerden niks wilden opgeven en Duitsland over zee blokkeerde en de Duitsers probeerden deze blokkade te breken door de veel grotere Geallieerde vloten voornamelijk met duikboten op te zoeken om zoveel mogelijk schade toe te brengen zonder zelf veel kans te hebben op grote schade. Dit hele verhaal begon al veel eerder, want de Duitsers voelden zich achtergesteld bij de andere Europese grootmachten (Engeland en Frankrijk) en wilden zelf ook een koloniaal rijk stichten. Om zo’n rijk mogelijk te maken hadden zij natuurlijk een zeemacht van enige betekenis nodig, en zo kwam het dat Duitsland voor de Geallieerden ook op zee een hoop zorgen kon bezorgen. Uiteindelijk was de Duitse koloniale vloot nog steeds achtergesteld bij de Britse en Franse vloot, maar nabij het Europese continent wist Duitsland op zee goed mee te doen. Vandaar dat de interessantste confrontaties in die regio hebben plaatsgevonden. Omdat dit tactische steekspel zich dus vooral afspeelde op de Noordzee en de routes tussen de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk en in Duitsland de honger pas na een lange blokkade begon toe te slaan hebben wij ervoor gekozen om onze hoofdvraag “Wat was de invloed van de oorlog op zee op het verloop van de Eerste Wereldoorlog?” op deze plaats en tijd vast te leggen, zodat de volledige vraag wordt: “Wat was de invloed van de oorlog op de Noordzee en op de Atlantische oceaan van 1 mei 1916 tot en met 11 november 1918 op het verloop van de Eerste Wereldoorlog?”

Wat probeerden de partijen te bereiken met de zeeoorlog?

Het doel van alle partijen was om elkaar onder druk te zetten, op alle mogelijke manieren. Ten tijde van de Eerste wereldoorlog was de zee net rijzende als belangrijk gebied om oorlog te voeren. Omdat wie de zee in zijn macht heeft de macht heeft over zijn eigen handel, en de handel van anderen. Ook kan je vanaf de zee gemakkelijk de kusten van je vijanden bombarderen en je soldaten naar andere landen vervoeren. De hoofdrolspelers in de Eerste Wereldoorlog wisten dit maar al te goed. Voordat de oorlog begon waren ze al met een wedloop bezig. Vooral Engeland en Duitsland probeerden elkaar constant af te troeven, door steeds meer en betere schepen te bouwen, en zo de ander onder druk te zetten.

Toen de oorlog begonnen was had Engeland een zeeblokkade uitgestald om de Duitse voedselvoorziening over zee te saboteren, terwijl de Duitsers gevechtsschepen hadden verspreid over de Middellandse Zee, om de koloniën van de Duitse vijanden in Noord-Afrika te bedreigen. De schepen werden ook ingezet om vanaf de zee het vasteland te bombarderen. In het begin van de oorlog werd de Oostkust van Engeland tweemaal gebombardeerd door Duitse gevechtsschepen. In februari 1917 besloot Duitsland de Britse wateren te bezetten, en de Britse voedselvoorziening te saboteren. Er was berekend dat op die manier de Britten al na 5 maanden honger zouden lijden. Ook was er berekend dat Amerika er op korte termijn weinig tot geen last van zou hebben. Duitsland wilde voorkomen dat Amerika zich in de strijd zou mengen.De geallieerden trachten de Duitse handelsroutes op zee te blokkeren, zodat Duitsland niet kon verdienen aan export en geen gebruik kon maken van import. Import bijvoorbeeld in de vorm van eten. Duitsland kon nu alleen nog maar inkopen bij neutrale landen, zoals Nederland, Noorwegen, Denemarken en Zweden. Duitsland echter, was het hier niet mee eens en trok ten strijde en zette hun vloot in met als doel de Engelse blokkade te belegeren. Het bleek al gauw dat de Engelse vloot een stuk sterker was dan de Duitse.Op 1 april 1917 kondigden de Duitsers een onbeperkte Duikbotenoorlog aan. Duitsland achtte het van levensbelang om de Engelse blokkade te verslaan. Er werd zelfs zoveel in geïnvesteerd dat er nauwelijks genoeg geld over was om de legers in Frankrijk te bevoorraden. Aan het begin had de Britse marine liefst 77 onderzeeërs ter beschikking, Frankrijk had er 45 en Duitsland had er slechts 29. Duitsland was dus zwaar in de minderheid.

Op welke schaal werd er gevochten?

Op het land wordt de Eerste Wereldoorlog beschouwd als een massaoorlog, waarin manschappen massaal werden opgeofferd voor “het vaderland”. Hierom zou je verwachten dat alleen iets dat ook op een grote schaal werd gedaan een invloed zou kunnen hebben op het verloop van deze oorlog, vandaar deze deelvraag. Om de schaal waarop er gevochten werd te relativeren een paar statistieken van waar de Britse Royal Navy over beschikte:

• 11000 gevechtsschepen, waarvan
• 17 vliegdekschepen en
• 171 duikboten
• 640000 mensen in dienst, waarvan
• 34654 gesneuveld
• 5158 gewond
• 1256 krijgsgevangen genomen

Natuurlijk was deze enorme hoeveelheid schepen, mankracht en ander wapentuig verspreid over de hele wereld, en is het de hele oorlog maar één keer op een massale zeeslag uitgelopen. Maar de oorlog op zee bestond vooral uit dreigen met de enorme vloten, mijnen leggen, en torpedoaanvallen van duikboten. Toen de Britten eenmaal hun enorme vloot gebruikte om de Duitse invoerroutes te blokkeren en de eigen troepentransporten te beschermen begonnen de Duitsers de tegenaanval, eerst werd de slag bij Jutland uitgelokt, waarbij beide partijen bijna al het beschikbare materiaal inzette om die “clash of titans” te winnen

Omdat de Britten veel meer verliezen geleden hadden werd het aan het Engelse thuisfront als een verlies gezien, maar de Duitsers durfden hun haven niet meer uit te varen nadat zee de Britse overmacht gezien hadden bij Jutland. Om toch de blokkade te breken gingen de Duitsers over op een ongelimiteerde duikbotenoorlog, wat inhield dat ze alle niet-Duitse schepen torpedeerden als er een binnen hun gezichtsveld kwam. Dit werd door de Britten goed gebruikt om de Duitsers nog even extra als monsters af te schilderen.

Uiteindelijk kan je zeggen dat er op een kleine schaal gevochten werd, patrouilles die in hinderlagen werden gelokt en vrachtschepen die door duikboten tot zinken werden gebracht waren de meest voorkomende scenario’s, maar de meest grootschalige actie was zeker een keerpunt in de oorlog. Uiteindelijk heeft de schaal vooral uitgemaakt dat beide partijen weinig kans hadden elkaars vloot compleet naar de bodem van de zee te sturen en een echt overwicht op zee te krijgen. Dit was zeker in het voordeel van de Geallieerden, want zij hadden veel meer uitvalsbases dan de Duitsers.

Wat waren de belangrijkste gebeurtenissen op zee?

Er waren vele belangrijke gebeurtenissen op zee gedurende de oorlog. Ik zal de aller belangrijksten kort bespreken. Dit waren: De slag bij Jutland, de onbeperkte duikbotenoorlog, het zinken van de Lusitania, en de aanval op Zeebrugge en Oostende

Het zinken van de Lusitania:

De Lusitania was een passagiersschip, dat van New York onderweg was naar Londen. Het grootste deel van de passagiers was Amerikaans. Ook werden er wapens en munitie naar Engeland vervoert door de Lusitania. Duitsland had echter net de onbeperkte duikbotenoorlog uitgeroepen en de Lusitania werd door Duitse onderzeeërs tot zinken gebracht. Amerika was hier zeer verontwaardigd over, en zo werd dit een van de directe redenen voor de Amerikaanse oorlogsverklaring aan Duitsland.

De Slag bij Jutland:

De slag bij Jutland is voortgekomen uit een mislukte Duitse list. Omdat de Britse vloot te sterk was, wilde Duitsland geen zeeslag beginnen. Het was de Duitse tactiek om de Britse vloot langzaam, schip voor schip te verslaan. Het plan voorafgaand aan de slag bij Jutland, was om een slechts een paar Britse aanvalsschepen weg te lokken van de Britse vloot. Als dit gebeurt zou zijn, dan zouden deze schepen in een Duitse hinderlaag lopen. De Britten onderschepten dit plan echter, en vielen de Duitser al aan voordat deze goed gepositioneerd en voorbereid waren. In de slag bij Jutland verloren de Britten ruim 6000 man, terwijl de Duitsers er 'slechts' 2500 verloren. Ondanks dat de Britten hun blokkade in stand wisten te houden, en de Duitse vloot een enorme klap had opgelopen was er grote onvrede bij het Britse front. Zij hadden namelijk de grootste verliezen geleden, terwijl ze de sterkste vloot hadden. Blijkbaar waren ze in tactisch opzicht afgetroefd door de Duitse onderzeeërs. De Britse opperbevelhebber heeft echter altijd ontkent dat Groot-Brittannië in tactisch opzicht is afgetroefd.

De aanval op Zeebrugge en Oostende:

De Duitse boten voeren vaak langs Zeebrugge en Oostende. De Duitsers hadden deze plaatsen ook bezet. Vanwege de strategische ligging groeiden Zeebrugge en Oostende uit tot voorname basissen van de Duitse U-boten. De Britten wilden deze plaatsen aanvallen. Beide operaties liepen voor de Britten echter op niets uit. De schepen van de Britten verloren zowel bij Zeebrugge als Oostende van de Duitsers, vooral vanwege het slechte weer en omdat een groot deel van hun schepen op zandbanken liep.

De onbeperkte duikbotenoorlog:

In 1917 had Duitsland nog steeds last van de Britse blokkade. De Duitse bevelhebbers werden dan ook steeds wanhopiger. Nadat het met de slag van Jutland niet gelukt was om de Britse blokkade te doorbreken, vonden de Duitse bevelhebbers dat het tijd was voor andere maatregelen. De Duitsers besloten alles op alles te zetten. Al het geld werd geïnvesteerd in de vloot. Zelfs delen van het geld wat besteed werd om de soldaten in het Westen te eten te geven. Op 1 Februari werd onbeperkte duikbotenoorlog verklaard door Duitsland. Dit hield in dat de Duitse U-boten alle schepen die ze tegen zouden komen zouden vernietigen. Dus niet alleen de Britse vloot. In 1915 hadden de Duitsers ook al een onbeperkte duikbotenoorlog aangekondigd, maar uit angst voor Amerikaanse deelname bliezen ze deze na enkele maanden weer af. Deze keer verklaarde Amerika Duitsland de oorlog, op 6 April 1917. Zo'n 2 maanden nadat Duitsland onbeperkte duikbotenoorlog verklaarde.

Door wie werd er gevochten?

Door wie werd er gevochten? Door de Duitsers en de Engelsen natuurlijk, zou je denken. Maar hoewel het logisch klinkt en het ook wel een deel van het antwoord is is het niet helemaal waar. Omdat de Centrale machten vooral een kustlijn aan de Middellandse Zee hadden, hadden zij daar logischerwijs ook hun vloot liggen. Dus stond Duitsland er op de oceaan en de Noordzee grotendeels alleen voor. De Geallieerden daarentegen hadden de grote Britse vloot, de Franse vloot, de Amerikaanse vloot (na 6 april 1917) en zelfs de Japanners stuurden hulp naar West Europa om de overgave van de Centralen af te dwingen. De Amerikanen vochten vooral op de Atlantische oceaan en beveiligde de vrachtschepen en troepentransporten naar Groot-Brittannië tegen duikboten, de Britten zorgden dat de Duitsers uit het Kanaal bleven, zodat er troepen naar Frankrijk gebracht konden worden. Aan de andere kant stonden de Duitsers, die op de Atlantische oceaan alle vijandige schepen aanvielen en binnen de Britse blokkade alle niet-Duitse schepen tot zinken probeerden te brengen.
Er kan dus geconcludeerd worden dat er inderdaad door de Duitsers en de Engelsen werd gevochten, maar de Amerikanen waren ook een belangrijke factor, en vele andere Geallieerde staten hebben ook geprobeerd mee te helpen. Hieruit blijkt dat de Centrale machten (geografisch) te verdeeld waren voor een goede samenwerking, en de Geallieerden beter op elkaar konden bouwen, dit zal zeker van grote invloed geweest zijn op het verloop van de Eerste Wereldoorlog.

Met welke middelen werd er gevochten?

Misschien niet het eerste waar iemand aan denkt als hij de invloed van een gebeurtenis in een groter geheel wil plaatsen, maar zeker van belang. Denk maar aan vliegtuigen, waardoor er luchtafweer moest komen en een hele technologische strijd startte. Of het machinegeweer, dat voor duizenden doden heeft gezorgd. Zo zat het ook op zee.
Ook op de Noordzee en in de Atlantische oceaan waren er experimentele wapens als de tank en het gifgas op het land. En op zee werden ze relatief gezien veel frequenter gebruikt. De duikboot zorgde ervoor dat bemanningen op meer dan alleen de omgeving moesten letten, en zeemijnen hebben voor veel schade gezorgd. En net als boven Frankrijk konden er op zee ook onheilspellende schaduwen boven je hoofd komen te hangen. Op zee waren het echter vooral zeppelins, omdat vliegtuigen nog niet heel ver konden vliegen.
Toch is de grootste invloed die de middelen waarmee er werd gevochten op het verloop van de Eerste Wereldoorlog de enorme hoeveelheid werk en grondstoffen die het kostte om de enorme schepen te bouwen en te laten varen.

Wat hebben de partijen uiteindelijk bereikt met de zeeoorlog?

De oorlog op zee heeft naast vele bedoelde gevolgen ook vele onbedoelde gevolgen gekend. Ik zal deze los van elkaar bespreken:

Bedoelde gevolgen:

De Engelse blokkade heef jarenlang standgehouden, waardoor de Duitsers genoodzaakt werden maatregelen te treffen om niet te verhongeren. Een van deze maatregelen was Ersatz voedsel. Dit was chemisch geproduceerd voedsel. In de bronbeschrijving heb ik die uitgebreider toegelicht. De Duitsers beantwoorden de blokkade door torpedo's af te vuren vanuit duikboten. Een van de schepen hiervan was de Lusitania. Hier ga ik bij het bespreken van de onbedoelde gevolgen verder op in.

Toen de Engelse blokkade in na enkele jaren de Duitsers nog steeds veel problemen bezorgde, besloten de Duitsers meer risico te nemen. In 1916 resulteerde dit in de slag bij Jutland. Duitsland wist dat haar vloot waarschijnlijk niet sterk genoeg was om de Britse vloot in een grote zeeslag te verslaan, daarom probeerde Duitsland het met een hinderlaag. De plannen werden echter onderschept. Daardoor was Britse vloot voorbereid, en vielen zij zelf de Duitse onderzeeboten aan, voordat deze in positie lagen en voorbereid waren op de zeeslag. De Britten verloren alsnog ruim 2 keer zoveel man dan de Duitsers, maar de Duitsers kwamen niet door de Britse blokkade heen. In 1917 besloten de Duitsers om aan de Britten een onbeperkte duikbotenoorlog te verklaren. Dit brengt ons bij de onbedoelde gevolgen.

Onbedoelde gevolgen:

De activiteiten op zee van Engeland en Duitsland brachten ook een groot aantal onbedoelde gevolgen met zich mee. Nadat Engeland een blokkade had uitgezet, antwoordde Duitsland door de schepen daar te torpederen. Er werden echter ook passagiersschepen geraakt door de Duitse onderzeeërs. Een van deze schepen was de Lusitania. Dit schip was onderweg van New York naar Londen, en het grootste gedeelte van de passagiers was Amerikaans. Amerika, tot dusver neutraal, was niet blij. Ze namen weliswaar in de eerste instantie geen maatregelen, maar wel weigerden ze de Duitse schadevergoeding te accepteren. Toen Duitsland aan Engeland onbeperkte duikbotenoorlog verklaarde, en bondgenootschappen met Japan en Mexico sloot, was voor Amerika de maat vol. Deze hadden namelijk een Duits telegram in handen gekregen, waarin stond dat de bondgenootschappen gesloten waren om Amerika af te leiden.

Het bondgenootschap tussen Turkije en Duitsland is voor een groot deel tot stand gekomen door de verkoop van Duitse schepen aan Turkije. Deze Duitse schepen werden namelijk op de Middellandse zee opgejaagd door de Britse schepen. Ze wisten te ontsnappen naar Turkije, en verkochten daar hun schepen aan de Turkse regering.

Conclusie:

Onze hoofdvraag was: “Wat was de invloed van de oorlog op de Noordzee en op de Atlantische oceaan van 1 mei 1916 tot en met 11 november 1918 op het verloop van de Eerste Wereldoorlog?” In deze vraag is het begin van de oorlog dus niet meegenomen. Het eerste wat we geleerd hebben is dan ook wel dat dit een zeer onhandige hoofdvraag was, omdat voor 1 mei 1916 de oorlog op zee ook al veel invloed had op het verloop van de Eerste Wereldoorlog, de periode hadden we daarom iets zorgvuldiger moeten kiezen. Onder andere het begin van de Britse blokkade, en het tot zinken brengen van passagiersschip de Lusitania door de Duitse onderzeeërs waren van grote invloed. Daarnaast waren de bedragen die de partijen in hun vloot investeerden zelfs voor de oorlog al immens.

En wat was dan de invloed van de oorlog op de Noordzee en op de Atlantische oceaan van 1 mei 1916 tot en met 11 november 1918 op het verloop van de Eerste Wereldoorlog? Was de oorlog op zee ook tijdens deze periode van grote invloed op het verloop van de Eerste wereldoorlog. Wij vinden van wel. Zeker nadat Duitsland op 1 Februari 1917 onbeperkte duikbotenoorlog had verklaard was de zee erg belangrijk. Het Duitse handelen op zee was de reden dat Amerika betrokken raakte in de oorlog. En de Amerikaanse deelname bleek uiteindelijk de doodsteek voor Duitsland en de andere Centrale mogendheden. Ook leidde de onbeperkte duikbotenoorlog ertoe dat Duitsland veel geld in de vloot moest streken. Deze was namelijk nog geen jaar eerder onschadelijk gemaakt tijdens de slag bij Jutland, en de oppervlakteschepen waren hard nodig om de bevoorrading van de duikboten mogelijk te maken. Het opstellen van een nieuwe vloot is ten koste gegaan van de oorlogvoering op het land. Hier werd minder geld in gestoken, wat er toe leidde dat de omstandigheden van de frontsoldaten nog erbarmelijker werden dan dat ze al waren. Het antwoord op de onbeperkte duikbotenoorlog van Duitsland, en de sterke Duitse vloot heeft ook Groot-Brittannië veel geld en manschappen gekost. De oorlog op zee is op financieel gebied een ware uitputtingsslag gebleken voor Engeland en Duitsland.
Ook op de strijd op het land werd er vanaf de zee invloed uitgeoefend. Vanaf de zee was het makkelijk om de kust te bombarderen. En dus ook de vijandige legers die zich daar begaven. Als je de macht over de zee had, had je dus ook gelijk veel macht over het land.

We hebben bij elk van onze deelvragen een bron gezocht. De bron over Ersatz food is gelijk al een geweldig voorbeeld van de invloed van de oorlog op zee op de oorlog op land. Al gaat het in dit geval vooral over het (over)leven op land. Door de zeeblokkade, wordt Duitsland genoodzaakt zelf al haar voedsel te produceren, wat zij niet voor langere tijd kon volhouden. De bron van de begraafplaats geeft meer een gelijkenis tussen de oorlog op zee en de oorlog op land aan. Bij beiden vielen veel slachtoffers. Deze hoort bij de vraag over wat de partijen bereikt hebben met de oorlog op zee. Bij het uitoefenen van invloed op de oorlog op het vasteland zijn er ook vele slachtoffers gevallen. Deze mannen hadden natuurlijk ook aan het front kunnen strijden. De oorlog op zee heeft de grootmachten ook veel manschappen gekost, wat uiteraard van invloed was op de rest van de Eerste Wereldoorlog. Op het filmpje van de strijd van Jutland is vooral veel verwoesting te zien. Alle schepen die daar gesneuveld zijn hebben de regeringen veel geld gekost. Verder is in de bron met de gevangen genomen Amerikaanse officieren duidelijk te zien dat de oorlog zich niet alleen beperkte tot de Noordzee, die tussen Groot-Brittannië en Duitsland in lag, maar ook het vaarwater van de Atlantische oceaan op ging. Hierdoor werd het veel moeilijker en gevaarlijker voor de Amerikanen om troepen naar Engeland te sturen die daarna in Frankrijk konden vechten. De bron met de kaart van Europa met daarop de Blokkade aangegeven was zeker heel handig, omdat dit een beter beeld gaf van de blokkade, waarvan we eerst dachten dat het Kanaal gewoon afgesloten werd met slagschepen en ervoor werd gezorgd dat de Duitsers niet meer tussen Schotland en Zweden door konden varen, maar de blokkade was niet zo tastbaar, het was gewoon een zone. Hierdoor begrepen we de oorlog op zee beter, en konden daardoor de gevolgen op het land ook beter begrijpen. Als laatste dan de foto van de Grand Fleet, de vloot die misschien wel de winnaar van de hele Eerste Wereldoorlog mag worden genoemd. Deze schepen wisten de Duitsers in de kleine schermutselingen keer op keer te verslaan, en ondanks dat zij teleurstelden in de enige echte zeeslag wisten zij dit voor de Duitsers een zo traumatische ervaring te maken dat zij Kiel niet meer uitkwamen.

Al met al hebben we veel geleerd over de invloed van de oorlog op zee op de Eerste Wereldoorlog. Zowel binnen als buiten de periode die wij van te voren hadden aangegeven. Allebei dachten we van te voren dat oorlogsvoering op zee min of meer nutteloos was. Uiteindelijk wil je toch het land van je opponenten bezetten in plaats van hun zee, dachten we. Ook dachten we dat de zee alleen maar gebruikt werd om het land van een afstand aan te vallen. We hebben geleerd dat de zee destijds heel erg belangrijk was om handel over te voeren. En we hebben geleerd over de verschillende middelen die werden ingezet, en hoe deze hun stempel drukten op de oorlogsvoering op zee. Net zoals dat op het land gebeurde. We kunnen concluderen dat de oorlogvoering op zee bepalend was voor de binnenlandse politiek binnen Groot-Brittannië en Duitsland, omdat beide landen veel geld besteedden aan het bouwen van schepen en in het geval van Duitsland omdat het volk natuurlijk niet heel blij was met de honger die veroorzaakt werd door de blokkade.

Door: Leunis Verlinde en Menno Krajenbrink.
Bewerkt en met toestemming gepubliceerd door Sven Peetoom.