Hollandse sagen: De zeemeermin van Westenschouwen (Zeeland)

Bij het vak ‘Wereldoriëntatie’, krijgt de middenbouw (groep 3, 4 en 5) van de basisschool les in geschiedenis en aardrijkskunde. Maar hoe goed is de kennis van leerlingen uit de middenbouw van de Nederlandse geschiedenis en aardrijkskunde? Kennen ze bijvoorbeeld de Hollandse sagen die vertellen over Nederland en zijn provincies? Hebben ze oog voor de historische en aardrijkskundige elementen in zo’n verhaal? En de leerkrachten, hebben zij aandacht voor deze aspecten in deze 'fantastische' verhalen? Als voorbeeld de sage van de Zeemeermin van Westenschouwen.

Het verhaal van de zeemeermin van Westenschouwen

Voor wij de inhoud van deze Zeeuwse sage bekijken op haar historische en aardrijkskundige aspecten, de mogelijkheden voor gebruik in het taalonderwijs en een creatieve verwerking, is het goed eerst kennis te nemen van de sage zelf.

Hoe het allemaal begon...

Aan de westkant van de Zeeuwse gemeente Schouwen-Duiveland, lag tot in de 19e eeuw het stadje Westenschouwen. De vissers in het dorp verdienden met de visvangst zo goed dat het gehucht zich ontwikkelde tot een stad waar de vissers en andere inwoners trots op waren. De vissers schepten er flink over op. Wie niet kon rondkomen, had dat aan zijn eigen luiheid te danken!

Maar op een dag...

Er breekt een dag aan die de loop van de geschiedenis van Westenschouwen voorgoed zal veranderen...
Op die dag vangt een scheepje uit Westenschouwen, een enorm grote 'vis'. De vissers ontdekken dat ze een zeemeermin hebben gevangen! Zij bekijken haar, bespotten haar en besluiten de zeemeermin in het visnet in de top van de mast te hijsen.

Opeens zien de vissers dat de echtgenoot van de zeemeermin, een zeemeerman, er aan komt zwemmen. De zeemeerman smeekt de vissers haar te laten gaan. Op het droge zal zij sterven. Ze weigeren en varen zo snel mogelijk naar de vaste wal. Aan wal ontstaat een oploop. De mensen beginnen stenen te gooien naar de zeemeerman om hem weg te jagen.

De wraak van de zeemeerman...

De zeemeerman zwemt weg, maar keert onmiddellijk om, om een vloek uit te spreken over de inwoners van Westenschouwen. Westenschouwen zal vergaan, behalve de toren, omdat de inwoners de zeemeermin hebben vermoord. Voortaan keert de zeemeerman iedere avond terug. Steeds met hetzelfde dreigement.

De macht van de vloek...

Westenschouwen raakt onder invloed van de vloek in verval. De haven verzandt, de visvangst loopt terug, schepen vergaan, de mensen verarmen en verlaten, voor zover mogelijk, hun stad.

Tot op de dag van vandaag...

Als u vandaag de dag de toren beklimt, kunt u nog steeds de vloek van de zeemeerman horen in het machtige geluid van wind en golven: ‘Wreedaards van Westenschouwen, dit zal jullie berouwen’!

Sage, legende, sprookje of mythe?

De begrippen sage, legende, sprookje en mythe worden door veel mensen, ook in het onderwijs, door elkaar gehaald. Dat hoeft geen verbazing te wekken omdat deze verhaalgenres niet strikt van elkaar te scheiden zijn. Daar komt nog bij dat de begrippen door de jaren heen, geleidelijk aan van betekenis veranderd zijn.

Het verhaal van de zeemeermin is echter duidelijk een sage. Een sage is een grotendeels verzonnen verhaal met een historische kern. De bedoeling van de verhalende elementen uit een sage is een verklaring te geven voor bepaalde, historische gebeurtenissen. In dit geval de economische achteruitgang van Westenschouwen.

Aardrijkskundige informatie

De aardrijkskundige informatie die we uit deze sage kunnen halen, is beperkt. Leerlingen kunnen met behulp van een atlas of een gedetailleerde kaart van de provincie Zeeland op zoek gaan naar het stadje Westenschouwen. Ingewikkeld: want Westenschouwen kwam later onder de gemeente Burgh te vallen; en Burgh is tegenwoordig vastgegroeid aan Haamstede, vandaar de naam ’Burgh-Haamstede’ op de kaart. Maar de ligging, omgeven door de zee rond het eiland Schouwen-Duiveland, die op een kaart zichtbaar wordt, klopt natuurlijk nog wel.

Historische informatie

Deze geschiedenis verklaart het verzanden van de haven van het dorp Westenschouwen in de 16e eeuw en vervolgens de leegloop van het stadje. Alleen de toren van het stadje zou nog bestaan. In werkelijkheid is de toren van Westenschouwen in 1845 afgebroken. De ‘Plompe toren’, die eigenlijk de toren was van Koudekerke (dat dus ook verloren ging), gaat nu door voor de toren van Westenschouwen!

Daarnaast verklaart deze sage het voorkomen van een zeemeerman en een zeemeermin in het wapen van Schouwen-Duiveland. Overigens komen zeemeermannen en zeemeerminnen wel vaker in wapens (en verhalen) voor.

Economische aspecten voor het middelbaar onderwijs

Als we even een uitstapje maken naar het middelbaar onderwijs, sector economie, dan kan deze sage ook voor het vak economie een leermiddel zijn. Zo illustreert het verhaal een toenemende welvaart door een groeiende visvangst. En vervolgens de achteruitgang van een plaatselijke economie onder de invloed van de teloorgang van de visserij. Ook illustreert het verhaal het wegtrekken van bewoners uit een economisch minder interessant geworden regio, naar een economisch sterkere regio of provincie.

Taalonderwijs binnen het vak wereldoriëntatie

Het verhaal van de zeemeermin leent zich uitstekend voor het integreren van taalonderwijs in het vak Wereldoriëntatie.

Zo kunt u de leerlingen vragen een verhaal te schrijven op basis van de samenvatting van de sage. Of andersom: u geeft ze een uitgewerkte versie van de sage en vraagt hen het verhaal samen te vatten.

Vervolgens kunnen beide versies (samenvatting of verhalende versie) worden voorgelezen of worden naverteld in eigen woorden.

Creatieve verwerking

Als deze sage zich ergens voor leent, is het wel voor een creatieve verwerking!
De leerlingen kunnen met uw hulp het verhaal naspelen voor de groep, meerdere groepen of de ouders.
Maakt u er een echte happening van, dan kunnen de leerlingen er posters bij maken en een wervende tekst schrijven. Illustraties, portretten van zeemeerminnen, alles is mogelijk.

Projectonderwijs

Als u alle informatie en alle mogelijkheden van deze sage nog eens doorneemt, dan ziet u vast dat dit verhaal zich goed leent voor projectonderwijs. Meerdere groepen kunnen bezig zijn met verschillende aspecten van het verhaal. En als klap op de vuurpijl zou u het project kunnen afsluiten met het laten optreden van een verhalenverteller, die ongetwijfeld nog meer Hollandse sagen tot leven kan brengen. Dan komen uw leerlingen in aanraking met nog meer cultuur: 'theaterbezoek' binnen uw eigen school!

Conclusie

Nederlandse sagen als het verhaal van de Zeemeermin van Westenschouwen, kunnen uitstekend gebruikt worden binnen een vak als Wereldoriëntatie. Voor iedere groep van de middenbouw zijn er educatieve uitwerkingen te bedenken.

Wilt u meer weten over het vertellen of voorlezen van verhalen in het basisonderwijs of over verhalen i.h.a., maak dan gebruik van de links bij Lees verder:

Lees verder

• Verhalen vertellen of voorlezen in het Basisonderwijs
• Voorlezen: professioneel voorlezen is een kunde en een kunst
• Voorlezen en vertellen met alle zintuigen: redenen en tips
• Verhalen vertellen of voorlezen: Hoe kies je je verhaal?