Vormen van beeldspraak

Vaak zeggen we dingen de we niet letterlijk bedoelen. Als iemand neuzen telt, telt die persoon niet letterlijk neuzen, maar telt hij hoeveel mensen aanwezig zijn. Als iemand bergen werk heeft, is de hoeveelheid werk niet letterlijk zo groot als bergen. Dit zijn bekende voorbeelden van figuurlijk taalgebruik. Toch komt figuurlijk taalgebruik veel vaker voor dan we doorgaans beseffen. In bijna elke zin die we uiten is figuurlijk taalgebruik aanwezig. Elke keer als iets figuurlijk is bedoeld, hebben we te maken met beeldspraak. Er zijn in totaal zes vormen van beeldspraak.

Vormen van beeldspraak

• Wat is beeldspraak?
• Vergelijking
• Metafoor
• Personificatie
• Allegorie
• Synesthesie
• Metonymia

Wat is beeldspraak?

Bij figuurlijk taalgebruik en dus ook bij beeldspraak onderscheiden we twee zaken: een beeld en een object. Met het beeld worden de woorden in een zin bedoeld die een figuurlijke betekenis hebben. Het object is datgene wat met het beeld wordt bedoeld. Een beeld moet verplicht aanwezig zijn bij alle vormen van beeldspraak. Het object kan afwezig zijn:



In hij is een ezel heeft ezel een figuurlijke betekenis, omdat een mens geen ezel kan zijn. Datgene wat met het beeld wordt bedoeld is in die zin ook aanwezig: hij.
In Ezel! kan sprake zijn van beeldspraak als met het woord ezel een persoon wordt bedoeld. Aan alleen het woordje ezel kunnen we echter niet zien wie er precies een ezel is. Daarom is in het tweede voorbeeld alleen een beeld aanwezig.

Vergelijking

In vergelijkingen zijn zowel het beeld als het object altijd aanwezig:


Vergelijkingen kunnen worden ingedeeld in twee categorieën:

1. Syndetische vergelijkingen
2. Asyndetische vergelijkingen

Een apart soort vergelijking is de homerische vergelijking.

Syndetische vergelijkingen

Syndetische vergelijkingen zijn vergelijkingen waarbij het beeld en het object met elkaar worden verbonden door middel van een vergelijkingswoord, de syndeton:


In deze zinnen zijn de beelden en objecten verbonden door middel van de onderstreepte woorden. Vergelijkingswoorden die vaak voorkomen zijn: het werkwoord zijn, het werkwoord lijken, (zo)als, evenals, van een en gelijk.

Asyndetische vergelijkingen

Bij asyndetische vergelijkingen is weliswaar een beeld en object aanwezig, maar ontbreekt er een verbindingswoord:


In het eerste voorbeeld wordt het woord hij vergeleken met een tomaat. Er is echter niet een verbindingswoord, zoals is of lijkt op. Daarom wordt dit een asyndetische vergelijking genoemd.
Ook in het tweede voorbeeld staan het beeld en het object direct naast elkaar zonder verbindingswoord. De stad Parijs (object) wordt vergeleken met een lichtjesstad (beeld).

Homerische vergelijking

Een homerische vergelijking is een syndetische of asyndetische vergelijking die lang aanwezig is in een tekst, omdat ze uitgebreid wordt uitgewerkt. Deze vergelijking ontleent haar naam aan Homerus, aangezien in zijn werk veelvuldig homerische vergelijkingen voorkomen. In onze taal komen homerische vergelijkingen onder andere voor in Gorters Mei:


In dit voorbeeld wordt in de eerste regel de zee door middel van het verbindingswoord als vergeleken met een groot zwaar man. In de regels erna wordt uitgewerkt om wat voor man het gaat. De lange vergelijking zorgt ervoor dat beelden extra krachtig worden opgeroepen.

Metafoor

In tegenstelling tot vergelijkingen is bij metaforen alleen het beeld aanwezig. De lezer moet interpreteren wat het object is:


In het eerste voorbeeld is zwijnenstal het beeld. Het object is in die zin niet aanwezig. Mogelijk gaat het om een kamer.
Ook in het tweede voorbeeld is uitsluitend een beeld aanwezig: het schip van de woestijn. Sommige metaforen, waaronder dit voorbeeld, worden zo vaak gebruikt, dat het algemeen bekend is wat het object is. Ervaren lezers weten meteen dat een kameel wordt bedoeld, alhoewel dat niet letterlijk in die zin staat.

Personificatie

Een personificatie is een vorm van beeldspraak waarbij een levenloos object of zaak wordt voorgesteld als een levend wezen. Objecten of zaken krijgen namelijk menselijke eigenschappen. Deze eigenschappen worden met name uitgedrukt door werkwoorden en bijvoeglijk naamwoorden:


Deze zinnen bevatten personificaties, omdat de auto en de zomerdag handelingen en eigenschappen van mensen vertonen: hoesten, kuchen, blij zijn en ontwaken. Elke keer als een menselijke handeling of toestand wordt gekoppeld aan een levenloos object, hebben we te maken met een personificatie.

Vooral in cartoons en (kinder)films wordt vaak gespeeld met personificaties. De reclames van M&M's en disneyfilms als Cars, Wall-e en Belle en het Beest zijn gemaakt op basis van personificaties.

Allegorie

Een allegorie is een grote metafoor die in de hele tekst wordt voortgezet. Voor alle belangrijke elementen moet iets anders worden gelezen. Allegorische teksten hebben dieperliggende betekenissen die voor het oog niet meteen zichtbaar zijn. Net als bij metaforen moet de lezer interpreteren wat de betekenis is. Bekende buitenlandse voorbeelden van allegorieën zijn Animal farm van George Orwell en The Wizard of Oz van L. Frank Baum. Uit ons taalgebied zijn Palamedes van Joost van den Vondel en De kleine Johannes van Frederik van Eeden voorbeelden van allegorieën.

Synesthesie

Synesthesie is een vorm van beeldspraak waarbij meerdere zintuiglijke waarnemingen met elkaar worden verbonden. Twee of meerdere van de volgende zintuigen worden met elkaar vermengd bij een synesthesie:

• Gezichtsvermogen
• Gehoor
• Reukzin
• Smaakzin
• Tastzin
• Thermoceptie (warmte/kou voelen)

In de praktijk worden met name synesthesie gebruikt waarin een waarneming van het gezichtsvermogen wordt vermengd met een waarneming van het gehoor:


Kleuren zijn waarnemingen die horen bij het gezichtsvermogen. De woorden stem en schreeuwende hebben betrekking op ons gehoor. In het voorbeeld van Marsman worden zelfs vier zintuigen met elkaar vermengd:

• Held're: gezichtsvermogen
• verruk'lijk: smaakzin
• meesleepende: tastzin
• wijs: gehoor

Metonymia

Metonymia of metonymie zijn vormen van beeldspraak waarbij niet rechtstreeks het object wordt genoemd, maar waarbij wel een kenmerk van het object wordt genoemd. Er zijn veel soorten metonymia. Dit zijn de meest voorkomende metonymia: