Is een spreekwoord een citaat?

Puzzelaars maken geen problemen, voor hen is spreekwoord, spreuk, zegswijze, uitdrukking, gezegde, citaat, parafrase, aforisme, apoloog, zeispreuk, maxime, adagium, gnome, sententie, dictum, judicium hetzelfde als het maar het juiste aantal letters heeft. Soms (lees: vaak) komt het van pas als je de puntjes op de i kunt zetten. En wie heeft er geen gnome als zijn adagium tot zijn beschikking?

Spreekwoord

Een spreekwoord is een korte en krachtige uitspraak die een waarheid of wijsheid bevat. De onveranderlijke vorm is meestal in de tegenwoordige tijd.

Voorbeelden

• rust roest (voor je het weet zit je vastgeroest in dagelijkse gewoonten)
• Menen is verre van Waregem (een mening is nog geen waarheid - 'Menen' en 'Waregem' zijn plaatsen in West-Vlaanderen)
• voorzichtigheid is de moeder van de porseleinkast (wie onvoorzichtig is, maakt snel iets kapot)
• morgenstond heeft goud in de mond (die vroeg opstaat heeft voordeel)

Zegswijze

Een zegswijze heeft een subjectief oordeel in zich. De werkwoordstijd wordt aan het zinsverband aangepast.

Voorbeelden

• dat liep de spuigaten uit (dat ging te ver)
• de vonk sloeg over
• in z'n nopjes zijn (er blij mee zijn)
• de druiven zijn zuur (afgeven op iets wat je niet kunt krijgen)

Uitdrukking

Een uitdrukking is een woordgroep gevolg door een onbepaalde wijs.

Voorbeelden

• zich de kaas niet van het brood laten eten
• met zijn neus in de boter vallen
• op rozen zitten (in een comfortabele positie zijn)
• op eieren lopen

Gezegde

Een gezegde is een vaste woordgroep die geen verbinding heeft met een bepaald werkwoord.

Voorbeelden

• de gulden middenweg 'kiezen' of 'bewandelen'
• met hart en ziel

Citaat

Een citaat is de letterlijke tekst die door een ander wordt aangehaald. Wordt ook wel 'quote' genoemd.

Voorbeeld

• 'Liefde kweekt bloemen in 't hart, lijden wiedt er 't onkruid uit.' (Schimmel)

Parafrase

Als iemand parafraseert neemt hij het idee van een ander over maar gebruikt hij zijn eigen vorm. 'Liefde kweekt bloemen in 't hart, lijden wiedt er 't onkruid uit.' wordt dan bijvoorbeeld: liefde laat je hart bloeien, lijden neemt alle wrok weg.

Aforisme

Het aforisme is een korte en bondige uitspraak, het kan grappig, paradoxaal of absurd zijn. Vaak zit er een boodschap in en is de constructie origineel, bedoeld voor onverwacht effect. Aforismen zijn vaak invallen die een zaak van een verrassende zijde laten zien.

Voorbeelden

• de zon heeft nooit een schaduw gezien (Leonardo da Vinci)
• de zon wil ook wel door kleine raampjes schijnen (Frederik van Eeden)
• zonder maskers zouden de mensen elkaar niet meer herkennen (E. Wertheimer)

Apoloog

Een apoloog is een (allegorisch) vertelsel, anekdote met een moraal.

Zeispreuk

De zeispreuk is een apologisch gezegde met zelfspot, vaak in de vorm van een bekend gezegde met een ironische toevoeging.

Voorbeelden

• dat heeft geen zwarigheid, zei de bakker, en hij had zijn brood te licht gebakken.
• kruis of munt, zei de non, en trouwde de bankier.
• alles met mate, zei de snijder, en hij sloeg zijn vrouw met de el.

Maxime

Een maxime (van het Engelse maxim: stelregel, spreuk) is een grondregel, grondstelling of leerspreuk.

Adagium

Het adagium (uitspraak 'g' als in 'logica'; meervoud 'adagia'; van het Latijn 'ad agium': zoals ik zeg) is een gevleugeld woord, een korte kernspreuk met wijsheid van filosofische en levensbeschouwelijke inhoud. Je kunt het adagium beschouwen als een credo, motto of lijfspreuk.

Gnome

Het woord 'gnome' is afgeleid van het Griekse gignosko (weten). Gnome is een korte en zinrijke spreuk, zij gaat over levenswijsheid en zedenleer. Een gnomicus is iemand die leerspreuken maakt. Gnomologie is een verzameling van zin- of leerspreuken.

Sententie

Sententie is een oude rechtsterm en betekent een vonnis, een uitspraak. Daarbij is het een synoniem van 'gnome' geworden, dus een korte en zinrijke spreuk, een kernachtige zedespreuk.

Dictum

Het dictum (Latijn: slotwoord) is de aan het slot van een vonnis, arrest of beschikking neergelegde beslissing van de rechter. Dus slotsom, kern van de rechterlijke uitspraak, beslissing (vergelijk met het Engelse 'decision')

Judicium

Het Judicium is een rechterlijk vonnis. Het kan ook een speciale aantekening op een diploma zijn, bijvoorbeeld: cum laude (met lof).

Lees verder

• Motto's en wapenspreuken
• Wereld van taal
• Denken we kosher?