Standplaatsgebondenheid in het geschiedenisonderwijs

Het vaststellen van de betrouwbaarheid van een bron en de standplaatsgebondenheid van personen is, denk ik, de moeilijkste vaardigheid, die van leerlingen op het middelbaar onderwijs verwacht wordt bij het vak geschiedenis. Veel geschiedenisdocenten vinden het dan ook moeilijk om deze vaardigheid bij hun leerlingen op de juiste manier aan te leren. Wat is standplaatsgebondenheid nu precies en hoe kan deze vaardigheid het beste aangeleerd worden?

Standplaatsgebondenheid: een definitie

Als we in de literatuur gaan zoeken naar een definitie voor standplaatsgebondenheid of historical empathy zoals het in Engelstalige landen wordt genoemd, dan komen we vele definities tegen. Er is dus geen standaarddefinitie voor deze vaardigheid.Terwijl het wel een vaardigheid is die op alle scholen aangeleerd wordt bij het vak geschiedenis. Deze vaardigheid wordt immers getoetst op het examen geschiedenis van de havo en het vwo.

Na verschillende definities te hebben bestudeerd, kom ik tot de volgende definitie:
Standplaatsgebondenheid = het feit dat je gebonden bent aan je standplaats of gezichtspunt bij het bestuderen van het verleden. Deze standplaats wordt bepaald door je ervaringen. Je ervaringen worden beïnvloed door de tijd waarin je leeft, de plaats waar je woont, je leeftijd, je sekse, je maatschappelijke positie, je godsdienst en politieke overtuiging.

In domein A van het examenprogramma voor het Nederlandse geschiedenisonderwijs wordt het zo beschreven:"tijd- en plaatsgebondenheid van interpretaties en oordelen afkomstig van personen uit het verleden en afkomstig van hedendaagse personen, onder wie hij zelf”

Deze beperkte beschrijving geeft wel weer wat de moeilijkheid is met de vaardigheid standplaatsgebondenheid. Ten eerste bevat het verschillende onderdelen, het begrip gaat blijkbaar over ‘tijd’ en over ‘plaats’ en ‘interpretaties’. Ten tweede bevat het meerdere lagen die leerlingen tegelijkertijd moeten overzien, namelijk de gebondenheid van personen in het verleden en van zichzelf.

De drie lagen van standplaatsgebondenheid

Er kan sprake zijn van drie verschillende lagen als we het hebben over standplaatsgebondenheid:

Laag 1:

De persoon, die de bron leest, laten we zeggen de onderzoeker is zelf standplaatsgebonden. De ideeën van de onderzoeker over wat bijvoorbeeld moreel goed en fout is, zijn gevormd door opvoeding, de tijd waarin hij of zij leeft, de religie of politieke stroming die hij of zij aanhangt en de maatschappelijke positie die men op dat moment heeft. Dit is dus de eerste laag waar doorheen geprikt moet worden. We moeten onze eigen waardeoordelen zoveel mogelijk aan de kant zetten en om op een juiste manier het verleden te kunnen beoordelen.

Laag 2:

In de bron zelf zit ook een laag van standplaatsgebondenheid. De persoon, die aan het woord is in de bron is immers zelf ook standplaatsgebonden. Het is aan de onderzoeker om te bepalen hoe ernstig deze standplaatsgebondenheid is. Daarbij moet gekeken worden naar de dingen, die ik al eerder genoemd heb: de leeftijd, de sekse, de plaats, de tijd, de religie, de politieke overtuiging en de maatschappelijke positie. De kans is niet zo groot dat bijvoorbeeld een Spanjaard uit de tijd van Columbus ons feitelijk juiste informatie over de indianen in de koloniën geeft. Zij kijken immers vanuit hun Spaanse nationaliteit en vooral ook vanuit het katholieke geloof naar deze net ontdekte mensensoort.

Laag 3:

Er kan een derde laag van standplaatsgebondenheid voorkomen als de persoon, die in de bron aan het woord komt, niet dezelfde is als de persoon die het heeft opgeschreven. De persoon, die iets heeft opgeschreven is ook standplaatsgebonden. We moeten ons afvragen of hij alles wel goed opgeschreven heeft of dat hij de persoon in zijn bron woorden in de mond legt. Heeft hij alles wel juist geïnterpreteerd? Ook hier kijken we weer naar de eerder genoemde dingen, die zijn ervaringen bepaald hebben.

Standplaatsgebondenheid en betrouwbaarheid

Het kijken naar de standplaatsgebondenheid van bronnen, gebeurd altijd binnen de context van het beoordelen van de betrouwbaarheid van een bron. Het is dus een essentieel onderdeel van het onderzoek naar de bruikbaarheid van de informatie in een bron. Als de bron heel standplaatsgebonden blijkt te zijn, dan kun je de bron wel gebruiken, maar dan kunnen we de informatie niet helemaal vertrouwen. De betrouwbaarheid van een bron wordt dus aangetast als de standplaatsgebondenheid heel sterk aanwezig blijkt te zijn.

Waar hebben leerlingen moeite mee?

Leerlingen lijken vooral moeite te hebben met het onderscheid tussen feitelijke informatie en de betrouwbaarheid daarvan. Als zij iets beschouwen als een feit, dan zullen ze snel zeggen dat dit betrouwbaar is. Iets dat dus feitelijk is opgeschreven, kan volgens hen niet standplaatsgebonden zijn. Ten tweede kijken leerlingen vaak niet diep genoeg. Ze kunnen vaak wel de meeste duidelijke vormen van standplaatsgebondenheid eruit halen. Als een katholiek iets zegt over een protestant, dan begrijpen ze vaak wel dat het niet helemaal eerlijk is wat de katholiek zegt. Maar ze kijken dan niet naar de tijd, de plaats, de sekse enzovoort. Ze gebruiken dit dus selectief.

Hoe kunnen de leerlingen hierbij geholpen worden?

kennis over context

Het is heel belangrijk dat leerlingen veel weten over de context van een bron. Hoe meer kennis ze hebben van de gebeurtenis en de tijd waarin de bron geplaatst moet worden, hoe beter hun resultaten zijn.

stappenplan standplaatsgebondenheid

Verder is het belangrijk om de leerlingen een soort standaard stappenplan te geven. Ze moeten bij elke bron waarvan ze de standplaatsgebondenheid vast moeten stellen eerst kijken naar de volgende drie dingen:

• Tijd
• Plaats
• Uniciteit (waarden, maatschappelijke positie)

Daarbij moet hen aangeleerd worden dat er drie lagen van standplaatsgebondenheid kunnen zijn. De standplaatsgebondenheid van de auteur, de hoofdpersoon in de bron en van henzelf.

Stappenplan betrouwbaarheid

Ook moet de docent duidelijk uitleggen dat het vast stellen van de mate van standplaatsgebondenheid een onderdeel is van het vast stellen van de betrouwbaarheid. Ook voor het vaststellen van de betrouwbaarheid van bronnen, moet door de docent een stappenplan gemaakt worden. Hierin moet het kijken naar standplaatsgebondenheid als een vast onderdeel opgenomen worden.

Op deze manier zal het voor leerlingen duidelijker worden wat standplaatsgebondenheid eigenlijk is en waarom een onderzoeker van het verleden deze vaardigheid nodig heeft om tot een goed oordeel over een bron te komen.