Bartje; boekverslag

Het bekendste boek van Anne de Vries, Bartje, verscheen in 1935. Ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van de schrijver biedt het Drents Genootschap hem een standbeeldje aan van Bartje. Dit beeldje wordt op de Markt in Assen geplaatst. In verband met herhaald vandalisme heeft het een plaats gekregen in de hal van het Assense stadhuis. Het beeldje op de Markt is een replica van het origineel.

Karakteristiek

Bartje kan gerekend worden tot de streekromans. De Drentse gebruiken en het Drentse dialect geven daar alle aanleiding toe. Ook kunnen we het een sociale roman noemen. De verhouding tussen de rijke boeren en de arbeiders: de armoe in de arbeidersgezinnen, de willekeur van de boeren, de slaafse houding van de knechten worden in dit boek scherp belicht. Tenslotte kunnen we Bartje ook rekenen tot de psychologische romans. We zien hem opgroeien van 'pork' tot puber. Er wordt ons een kijkje in zijn gedachtewereld gegund en de relatie tot de overige gezinsleden wordt zuiver getekend.

Plaats en tijd van handeling

Het boek Bartje speelt zich af in de provincie Drente, in een klein dorp in de omgeving van Assen. Het dorp wordt niet met name genoemd. Dat het niet ver van Assen ligt, kunnen we afleiden uit het feit dat Bartje een keer naar zijn zus Lammechien wordt gestuurd die in Assen een 'dienstje' heeft. Hij legt die afstand lopend af en is dezelfde dag ook weer thuis. In het tweede gedeelte van het boek woont de familie Bartels in de "Lange Jammer", een armoebuurtje aan de rand van het dorp.
Het boek speelt zich af in het begin van de 20-ste eeuw.

Personen

• Bartje, de hoofdpersoon.
• Vader Albert Bartels.
• Moeder.
• de broertjes en zusjes: Lammechien, Gert, Arie, Jan, Riekie, Geertje, Egbert, Berend, Lubbechien, Grietien.
• Boender, de boer waar vader in het begin van het boek werkt.
• Opoe Tjobbe, een vriendelijk vrouwtje die in de Lange Jammer woont.
• Ome Koo, de voorman van de wegwerkers.
• Harm van zwarte Jaante, is verkikkerd op Lammechien en trouwt uiteindelijk met haar.
• Vrouw Klaassen, eigenares van een kruidenierswinkeltje.
• Pikka, het kreupele voddenmannetje.
• Sikko, zoon van de Groninger boer bij wie vader is gaan werken. Bartje moet verplicht met hem spelen.
• Kees met de horrelvoet geeft Sikko eens een flink pak slaag, tot grote vreugde van Bartje.
• Cor, elektricien die verkering krijgt met Lammechien.
• Boer Wapse. Bartje steelt eens kippen van hem; later gaat vader bij Wapse werken.
• Boer Kwaant. Bartje en Arie stelen bij hem kruisbessen.
• Hildegard, een meisje dat alleen in de fantasie van Bartje bestaat.
• Geesse Vlot, weduwe met wie vader na de dood van zijn eerste vrouw trouwt.

Inhoud

Dat het vierjarig jongetje Bartje anders tegen de werkelijkheid aankijkt dan volwassenen blijkt al uit het begin van het boek: als 's morgens de wekker afgaat, "draait moeder hem zijn oor om ". In het druk bevolkte huisje van de familie Bartels heeft alleen de grote zus Lammechien een eigen "kamertje" van aan elkaar genaaide kunstmestzakken. Bartje is de tweede Bartje, de eerste Bartje is overleden. Bartje vindt het fijn 's morgens vroeg op te staan. Hij brengt dan vader een eindje weg als hij naar zijn werk gaat. De mensen groeten elkaar met "Heui!"". Bartje groet als een volwassene terug. Hij is nog maar een "pork". Dat houdt in dat hij nog niet naar school hoeft. Nadat hij zijn vader heeft weggebracht gaat hij op zijn dagelijkse speurtocht. Er is altijd wel iets te beleven, bij de sloot, bij de pietereuliekerel of in de wei.

Bartje moet van moeder eens bruine bonen sorteren. Bartje krijgt van zijn moeder gedaan dat hij iets anders te eten zal krijgen; een kliekje koolraap van de vorige dag. Als ze gaan eten is moeder dat vergeten. Bartje weigert voor de bruine bonen te bidden: "" Ik bid niet veur brune bonen!" Hij wordt door vader buiten de deur gezet. "Zuuk maar een andere vader en moeder!" Bartje gaat op pad en prakkizeert zich suf waar hij zo gauw een andere vader en moeder vandaan haalt. Misschien is opoe Tjobbe een mogelijkheid. Maar die woont in de Lange Jammer en dat is een schande. Hij komt bij een groepje wegwerkers die aan het schaften zijn. Ome Koo, de voorman, geeft hem wat te eten. Ook van de andere mannen krijgt hij wat. Ome Koo geeft hem de goede raad weer terug naar huis te gaan. Lammechien neemt die avond nog wat vleeswaar mee uit haar dienstje en zo wordt het nog een gezellige avond.

Als Bartje voor het eerst naar school gaat, waarschuwt moeder hem dat hij zich niet moet laten " uutheuren". Bartje neemt de raad ter harte en zwijgt de hele morgen als het graf. Juf vertelt het verhaal van de Verloren Zoon. Bartje vindt het prachtig; hij plaatst de gebeurtenissen in zijn eigen omgeving. Langzaamaan ontdooit hij, omdat hij de juf aardig vindt. Ze praat hoog Hollands. Hij denkt dat ze bang is voor de hoofdmeester en verklaart dan dat hij het ook een nare kerel vindt. Dat is verkeerd gegokt: de juf wordt boos en hij moet schoolblijven. Daarna krijgt hij echter een potloodstompje mee als cadeautje.

In het gezin Bartels wordt weer een kleintje geboren, Berend. Bartje gelooft niet meer in de ooievaar, want hij kent nu de waarheid: een engeltje komt de kleine kindjes brengen. Een jaar later komt er een zusje bij: Lubbechien. De kinderen hebben eigenlijk allemaal iets bijzonders: Lammechien is een ijdeltuit en een jongensgek, Arie stottert en heeft vooral moeite met de 'k', Gert heeft rood haar, Lubbechien wil maar niet groeien en Rieke heeft "zeer " op het hoofd.

De boerderij en de arbeidershuisjes van boer Boender worden verkocht aan een rijke Groninger boer. Vader kan bij hem werken. Bartje wordt verplicht te spelen met Sikko, het zoontje van de Groninger boer. Dat is een opscheppertje en net zo hard en wreed als zijn vader. "Ikke bin een hele kerel en ie binnen niks". Hij schept op over de dure piano die ze thuis hebben, maar waar niemand op kan spelen. Bartje laat hem Kees met de horrelvoet uitschelden. Dat komt Sikko op een pak slaag te staan van Kees. Als Pikka later voorbijkomt laten Bartje en een paar broertjes hem het voddenmannetje uitschelden. Ook dat loopt niet goed af voor Sikko. De hele boerenfamilie komt 's avonds bij Bartels om te eisen dat vader Bartje een afstraffing geeft. Dat weigert vader en het draait uit op een handgemeen met de boerenfamilie. Vader voelt zich sterk, omdat Cor de elektricien, de nieuwe vrijer van Lammechien, hem een baantje beloofd heeft op de melkfabriek in de stad. Het baantje gaat echter niet door en vader raakt zijn werk bij de boer kwijt. Ze moeten het huisje uit en komen terecht in de Lasnge Jammer.

Vader wordt steeds humeuriger omdat hij geen werk krijgt. Bartje vindt het naar in de armoebuurt en blijft zich de afstraffing met de 'klabatse' herinneren, een stok met zeven verdroogde riemen die vader vroeger uit militaire dienst heeft meegenomen. Moeder verwacht weer een baby en Lammechien is het huis uit. Arie oefent met een steentje op zijn tong (gelijk Demosthenes destijds) om van het stotteren af te komen. Gert slaat moeder omdat hij boodschappen moet doen en daar geen zin in heeft. Bartje vliegt zijn broer aan. Bartje steelt twee verdwaalde Barnevelders van boer Wapse. Hij slacht ze en dan gaan ze naar de 'mevrouw' van Lammechien in Assen. Lammechien heeft nu verkering met een militair.

Boer Wapse komt op bezoek. Moeder en Bartje schrikken, want zij denken meteen aan de kippendiefstal. Die is echter door boer Wapse niet eens opgemerkt. Hij komt als voorzitter van het schoolbestuur van de gereformeerde school vragen of de kinderen Bartels naar de gereformeerde school komen. Nu zitten ze op de hervormde school. Er kan dan een onderwijzer in dienst blijven en tenslotte zijn ze bij Bartels gereformeerd. Als tegenprestatie kan vader Bartels bij boer Wapse komen werken.

De vreugde is terug in het gezin. Vijf kinderen gaan naar de gereformeerde school en ze bezoeken ook vaker de kerkdiensten. Ze kunnen weg uit de Lange Jammer. Kort daarna krijgt moeder weer een kleine: Grietien. Vader is niet bij de bevalling aanwezig, want er moet tegelijkertijd een koe kalven bij boer Wapse, zodat hij niet gemist kan worden.

Arie heeft 's avonds op de hei de meester afgetuigd die hem steeds "Mozes " noemde, omdat hij "zwaar van tong" was. Arie heeft daardoor een soort zelfverzekerdheid gekregen die niet positief is. Hij stelt Bartje voor kruisbessen te gaan stelen bij boer Kwaant. Daarbij scheurt Bartje zijn broek aan het prikkeldraad. Hij biecht thuis alles op, maar verzwijgt Arie's aandeel. Vader geeft Bartje er van langs met de klabatse, terwijl de nieuwe vrijer van Lammechien, de sergeant, spottend toekijkt. Die avond pakt Bartje de klabatse en verbrandt hem op de hei.

Moeder wordt hevig ziek na de geboorte van een dood kindje, dat de twaalfde had kunnen zijn. Op een ochtend moeten ze allemaal komen, want moeder gaat sterven. Ze zingen nog een versje voor haar: "Laat mij slapend op U wachten, Heer, dan slaap ik zo gerust". Ze noemt Bartje nog "mien jong". Dan overlijdt ze.

Na de dood van moeder keert Lammechien terug om het huishouden te doen. Arie wordt door de veldwachter opgepakt; hij heeft ingebroken bij vrouw Klaassen. Bartje verliest zich in dagdromen over een gefantaseerd meisje, dat hij Hildegard noemt. Een jaar en zes weken na de dood van moeder trouwt vader met de weduwe Geesse Vlot. Ze komt met haar vier kleine jongens bij hun in het huisje wonen. Dat is nu propvol. Moeder Geesse weet van aanpakken. Vader heeft niets meer te vertellen. Die wordt sinds die tijd "Albert Pantoffel" genoemd.

Lammechien, die in Utrecht is gaan werken na de komst van Geesse, komt op een avond thuis. Ze is in verwachting, maar weet niet van wie. Moeder Geesse maakt geen problemen; waar zoveel monden gevuld moeten worden kan er nog wel eentje bij. Harm van zwarte Jaante heeft drie maanden in de gevangenis gezeten omdat hij de vroegere vrijer van Lammechien, de sergeant, met een mes te lijf is gegaan. Hij wil trouwen met Lammechien, ondanks haar zwangerschap. Ze stemt toe.

Bartje kan vijftig gulden per jaar gaan verdienen bij een boer verderop. Hij verlaat het ouderlijk huis. Zijn broertjes en zusjes zegt hij vaarwel. Zijn vader groet hij niet. Als hij vertrekt ziet hij vader ver weg op het land werken.
De toekomst lokt.

Lees verder

• Anne de Vries (1904-1964)