Boekverslag "De Elementen" van Harry Mulisch

Boekverslag over Harry Mulisch "De Elementen". Samenvatting, analyse, uittreksel en persoonlijke reactie.

"De Elementen" van Harry Mulisch

Een man van net 40 jaar is met zijn gezin op vakantie in het mooie Kreta. Zijn naam is Dick Bender. Hij is getrouwd met Regina. Samen hebben zij 2 kinderen. Ida van 11 en Dick van 9. Dick Bender is van beroep artdirector. Hij zit in de reclame wereld. Met zijn vrouw Regina heeft hij slecht contact. Hij vindt haar eigenlijk een trut. Regina denkt dat iedereen een beter huwelijk heeft dan zij, omdat die anderen rijk zijn, en ze ziet niet in dat het allemaal toneelspel is van die mensen. Dochter Ida zit al zwaar in de puberteit, en zoon Dick denkt dat hij de slimste is van het gezin. De vakantie in Kreta is ook niet echt een mooie, gezellige vakantie. Als Dick op een dag met zijn zoon in wat ruines rond loopt, vraagt zijn zoon opeens aan hem of hij en Regina gaan scheiden. Dick vertelt, dat daar geen sprake van is en vraagt zich af wat zijn dochter Ida hier van denkt. Hij probeert haar dan ook uit te horen als ze samen een dagje naar het Dikti gebergte gaan. Ida laat helaas niet veel los. Zoon Dick en Regina waren die dag niet mee, omdat Dick was gevallen, omdat hij weer met zijn neus in de boeken zat. Op de een na laatste dag van de vakantie komt het gezin Ingeborg tegen. Ingeborg is de vrouw van Job, een steenrijke vent en vaste klant van Dick Bender. Job heeft in de haven van Kreta een heel groot jacht liggen vol met rijke en belangrijke gasten. Ingeborg nodigt het gezin Bender uit om ook even op het jacht te komen. Regina vindt het geweldig. Dick vindt het eerst ook wel leuk, maar krijgt later toch wel door dat niemand meer tegen hem en Regina praat. Ze besluiten om weg te gaan.

Die avond zitten Dick en Regina samen op het strand. Een paar jaar geleden zouden ze dan ruzie hadden gemaakt, maar nu praten ze niet eens met elkaar. Die avond vrijen ze toch met elkaar, omdat ze toch een gesprek gevoerd hebben, omdat er een vleermuis in het hotel zat. De volgende dag is het geen weer om naar het strand te gaan. Er staat een harde wind, wat later op de dag storm gaat worden. Regina besluit daarom om te gaan picknicken met de kinderen in de heuvels. Dick gaat een rondje maken op het strand. Hij komt dan op het idee om te gaan diepzeeduiken. Op een gegeven moment ziet hij op de bodem een beeldje liggen. Het blijkt een kostbare hermafrodiet te zijn, die nog helemaal goed is. Hij wil het graag houden en het mee naar huis nemen. Als Dick boven het water komt, ziet hij een vliegtuig op hem af komen. Hij denkt dat het de politie is en duikt snel weer onder. Dan wordt hij opeens opgezogen. Hij vraagt zich af of ze hem hebben gearresteerd voor het beeld, maar hij beseft dat het niet mogelijk kan zijn. Hij vraagt zich af, hoe het kan komen. Maar dan kan hij door een spleetje van het vliegtuig naar buiten kijken. Hij ziet allemaal vuur. En hij beseft waar het water in het vliegtuig voor is. Dan valt Dick uit het vliegtuig. Hij is helemaal niet bang. Als hij valt ziet hij nog hun auto staan en weet dat Regina haar sigaret weer eens niet goed heeft uitgemaakt.

Verhaalanalyse

Titelverklaring

De compositie van het boek is gebaseerd op de vier elementen: respectievelijk aarde, water, lucht en vuur. Door deze vier elementen moet de man heen alvorens te sterven. En het 'semi-element' Quintessens, dat werd vroeger (in de middeleeuwen) gezien als het belangrijkste element. Dus is dit verhaal een uit vijf bedrijven bestaand tragedie, volgens traditioneel gebruik. Het grootste deel speelt zich af op de aarde. Als zijn vrouw en kinderen op een stormachtige dag de bergen ingaan, blijft hij thuis en besluit hij te gaan duiken. Dat is het begin van zijn einde.

Genre:

Experimentele avonturenroman

Thema:

Het thema is de elementen, het motto vooraan in het boek. Zij bepalen de structuur van het boek, maar zijn ook de rode draad van het verhaal. Het is bijvoorbeeld niet voor niets dat Dick’s ‘porno-visuele fratsen’ zich in het hoofdstuk Aarde voordoen. Seks is immers iets dierlijks, iets laag-bij-de-gronds. Dick is precies zoals Empedocles dacht, ontstaan door liefde en gestorven door de haat, of het gebrek aan liefde. Dick is geboren uit liefde omdat zijn ouders elkaar hebben liefgehad. Zijn hele leven zal hij die liefde dus met zich meedragen. Totdat hij zelf kinderen krijgt. ‘Zij hebben zich verwerkelijkt ten kost van jullie, zij belichamen jullie liefde en daarmee hebben zij haar van jullie ontvreemd en jullie berooid achtergelaten, die zakkenrollers’. Zijn liefde is hem dus ontnomen, maar blijft nog enigszins bestaan, totdat Dick jr. over scheiden begint. Als Dick aan het duiken is en besloten heeft het er met Regina over te hebben, begint hij aan zijn laatste uur.

Motieven:

Op het jacht zegt de vorst Mendeljev dat Kreta de grens tussen Europa en het dodenrijk is. Dit klopt met wat Kreta voor Dick geweest is. Hij ging van Europa, met als tussenstap Kreta, naar de dood. Dick bezoekt met zijn zoon de plaats waar het labyrint van Daedalus zou hebben gestaan. Het verhaal van Daedalus gaat over een uitvinder die een manier heeft uitgevonden om te kunnen vliegen. Als hij met zijn zoon gaat vliegen, vliegt deze te dicht bij de zon, waardoor het hars waarmee zijn veren zijn vastgeplakt smelt en hij valt naar beneden. Dit is te vergelijken met Dick, die vanuit het vliegtuig naar beneden valt. Wanneer Dick met zijn dochter een grot gaat bezoeken, is dit een vergelijking met de grot van Plato, die later ook nog genoemd wordt. ‘ (...) trillend stond je erbij toen je kind, dat dwingeland, tussen haar benen verscheen uit Plato’s grot - of eigenlijk in Pato’s grot. Plato’s grotmythe is er op gebaseerd dat de wereld waarin wij leven een schijnwereld is. Deze schijnwereld wordt ook al even aangeroerd als Dick als antwoord op de vraag ‘waarom leeft u eigenlijk?’ zegt: ‘In mijn begin ligt mijn einde, het einde is het begin.’ Volgens Plato is namelijk datgene belangrijk wat er voor en na onze levens gebeurd. Dan zijn we op weg naar de Ideeën (als je deze kent dan ben je goddelijk). Als we deze reis niet redden, beginnen we weer aan een nieuw leven in de schijnwereld. Het begin van dit leven is dus het eind van het avontuur van de reis naar de Ideeën. En als dit leven eenmaal voorbij is, dan zal de reis weer opnieuw beginnen.

Personages

hoofdpersonage: Jij, Dick Bender
bijfiguren: Regina Dick jr. Ida

Jij, Dick Bender, een man, 40 jaar oud en 'art-director' bij een reclamebedrijf aan de rand van Amsterdam. Hij is met vrouw en twee kinderen met vakantie op Kreta. Als de tekenen niet bedriegen, en dat doen ze bij Mulisch nooit, zal de man daar, op de grens van Europa en Egypte (bestemming van de 'Anything Goes'), het dodenrijk, moeten sterven. Wanneer hij op een zeker moment in zee zwemt, hij is een liefhebber van duiken, voelt hij zich bevrijd van de last die hem 'op aarde' bezwaart. Het gaat namelijk niet goed met hem, hij verkeert in een crisis, ook in relatie tot zijn vrouw en kinderen. Vandaar dat de verteller, wanneer de man zich in het water zo gelukkig voelt, zegt: "Natuurlijk betekent dat, hoe ongelukkig en eenzaam je bent. Er is Regina, er zijn je kinderen, je vrienden en collegae: allemaal prachtig zo lang je nog onsterfelijk was. Maar sinds enige tijd zul je sterven zoals iedereen sterft; en dat je leeft betekent niet alleen dat jij bestaat, maar dat de wereld bestaat: die wereld zal verdwijnen met je dood, en voor jou zal zij dan nooit bestaan hebben, zoals zij inmiddels voor miljarden mensen nooit bestaan heeft." Zijn huwelijk staat op springen, ze ruzieën niet eens meer. Ida wil niet met hem praten, ze begint te puberen (een pre-puber). Dick jr. legt Dick uit hoe de Griekse mythologie in elkaar steekt in plaats van andersom, dat geeft kernachtig de relatie tussen Dick Bender en zijn gezinsleden weer. Hoe verder het verhaal zich vordert, wordt duidelijker dat hij zal sterven. Voor de rest is er van deze hoofdpersoon niet veel te zeggen; milieu, opvattingen, uiterlijk, e.d. blijven achterwege.

Regina, vrouw van Dick Bender (voor diegenen die dat nog niet wisten), zij is de gebruikelijke zeven jaren jonger dan haar man. Niet tevreden met haar maatschappelijke positie; zij had een luxueuzer leven verwacht toen zij de ambitieuze 'art director' huwde, zoals de écht geslaagden in onze samenleving. Dick jr., de negenjarige zoon van het echtpaar Dick en Regina. Leest veel boeken over zaken als mythologie, astromie et cetera, die een ventje van 9 jaar normaliter niet leest. Dick wil een goede relatie met hem opbouwen, een doorsnee vader-zoon-relatie, maar Dick jr. neemt hem niet eens serieus. Ida, zuster van Dick jr. Zij is 11 jaar oud en een vroege puber, ze wil de preken van haar vader niet aanhoren en heeft vaak ruzie met hem.

Tijd

• Het verhaal speelt zich af in een zomer aan het eind van de twintigste eeuw.
• De vertelde tijd is ongeveer een maand.
• Het verhaal is chronologisch verteld.
• Er zijn vele flashbacks, vaak zich afspelend in Amsterdam. Vaak zijn het herinneringen zonder een belangrijke functie.
• De sprongen in de tijd zijn niet groot, een paar dagen.

Vertelsituatie

We beleven het verhaal door de ogen van Dick Bender, de hoofdpersonage. Er is sprake van een driehoeksverhouding tussen auteur, lezer en
hoofdpersonage: "Een experiment dat wij beiden hier met ons drieën ondernemen", een fraaie formulering voor de verhouding tussen 'ik' en 'jij'. Deze vorm is niet zonder risico, want het vertoont de neiging nogal gewild aan te doen. Het almaar voorschrijvende karakter van de tekst, "je doet nu dit, je doet nu dat", kan op den duur gaan irriteren. Ook wordt de lezer betrokken bij het tot stand komen van de wereld van het verhaal. Degene die aangesproken wordt is tegelijk het verhaalpersonage met wie hij zichzelf in de loop der geschiedenis moet gaan identificeren. Nooit helemaal overigens, want Mulisch zal ook steeds blijven benadrukken dat met 'jij' twee personen aangesproken worden: de man in het verhaal en degene die het verhaal leest. Er kan gesproken worden van een jijperspectief met een auctoriale-vertelsituatie.

Ruimte

• Het verhaal speelt zich in zijn geheel af op Kreta.
• Kreta is de belangrijke ruimte, daar gebeurt alles, geen specifieke gebouwen.

Opbouw

Er is een inleiding, namelijk de eerste bladzijde. Daarin wordt de hoofdpersoon 'vastgesteld'. Deze inleiding begint met "Neem het volgende" en eindigt met "Dat is nu dus vastgelegd" De hoofdpersoon heeft niet een duidelijk probleem. Hij denkt na over leven en dood: Wat is het leven en hoe zit het in elkaar? Bestaat de wereld als je leeft en is die wereld er niet meer als je dood bent? Dit is een beetje het probleem. De belangrijkste gebeurtenis in het verhaal is naar mijn mening de opschepping van Bender uit zee door het blusvliegtuig. Dat betekent zijn sterven, het einde van het leven van Bender, een man die leefde om te sterven. Het hoogtepunt is, vind ik, wanneer hij samen met de bok omarmd wordt door de vlammenzee. Dit vind ik een mooi moment; het is zijn romantische dood. Het boek eindigt met een ingewikkelde epiloog, Quintessens (nieuwe spelling: kwintessens?) genaamd. Daarin wordt Mulisch erg belerend. Hij legt uit waarom hij de personage, en dus de lezer, heeft laten sterven. Hij kan zich niet anders uitdrukken dan in paradoxale termen, wat begrijpelijk is waar het over tegenstellingen als tijd en eeuwigheid, zijn en niet-zijn gaat. De hoop wordt uitgesproken dat de lezer door het verhaal een diepgaand inzicht deelachtig is geworden, iets geheims van zichzelf, net als de man die het beeld vond op de zeebodem. 'De elementen' is niet alleen, wat nu even zo zou kunnen lijken, de rechtlijnige stervensgeschiedenis van de man. De verhaalwereld is royaal gestoffeerd met gebeurtenissen, herinneringen, dialogen, en er zijn ook allerhande vèrstrekkende verbanden te leggen. Hij versmelt het actuele met het mythische. Mulisch eindigt met de woorden: "Aangenomen nu, dat dit allemaal zo is. Sla dan dit kleine boek dicht, Phoenix: verrijs uit je as!"

Stijl

Het boek is in een heel apart perspectief geschreven, wat de stijl zeker bepaald. Dit wordt nog eens verduidelijkt, misschien zelfs overdreven door het gebruik van zinsdelen als ‘lijkt het je wat’, of ‘laten we aannemen dat’. Dit heeft iets spottends over zich. Verder is het gemakkelijk te lezen en komen er weinig moeilijke woorden in voor.

Eigen persoonlijke reactie

Het onderwerp:

Het onderwerp van dit boek is geld en gelukkig zijn. Ook gaat het over de 4 elementen aarde, water, lucht en vuur. Het geld en gelukkig zijn snap ik goed en ben het er ook zeker mee eens dat je van geld niet gelukkig wordt. Maar de begrippen aarde, water, lucht en vuur vind ik toch wel een beetje vaag. Maar door het lezen van het uitreksel en het proberen te begrijpen van het boek begrijp ik het nu wel beter.

De gebeurtenissen:

In dit boek gaat het niet echt om de gebeurtenissen denk ik, maar meer om de gedachten en gevoelens. Er worden toch wel gedachten gevoelens beschreven in het boek. De gebeurtenissen die gebeurd zijn, vind ik wel ongeloofwaardig. Ik geloof niet zo in dat aarde, water, lucht en vuur. En dat Dick opgezogen wordt door een vliegtuig vind ik ook erg ongeloofwaardig.

De opbouw:

Ik vind het verhaal niet echt ingewikkeld opgebouwd. Het is wel moeilijk te begrijpen, maar het niet onlogisch opgebouwd. Het gaat wel van gebeurtenis naar gebeurtenis.

De personages:

De belangrijkste personages zijn Dick Bender en zijn vrouw Regina. Zij zijn het belangrijkst omdat verhaal bijna eigenlijk alleen maar over hen gaat. Ik kan me met geen van beiden identificeren, omdat ik zelf nog niet getrouwd ben. Ik kan ook niet begrijpen dat Dick het leven zo somber in ziet. Ik zelf zie het leven altijd vrolijk in, ik vind dat je dat ook moet doen. Wat ik ook niet kan begrijpen is dat Regina geld zo belangrijk vindt. Ik vind dat absoluut niet. Je moet blij zijn met wat je hebt en kunt krijgen.

Conclusie:

Ik vond het om eerlijk te zijn geen leuk boek. Het onderwerp sprak me totaal niet aan. Ook de manier waarop het verteld werd (dat je de persoon zelf bent) vond ik niet geweldig. Ik vond het eerder irritant worden. Ik had geen plezier om dit boek te lezen. Vergelijken met een ander boek kan ik niet doen, omdat het al lang geleden is dat ik een boek gelezen heb. Maar de onderwerpen die me meer interesseren zijn: misdaad, mishandeling en problemen die mij zelf ook kunnen gebeuren op mijn leeftijd nu.