Wat krijg je bij een tien met een griffel?

Je hebt vast de uitspraak wel eens gehoord: ‘Een tien met een griffel’. De ‘tien’ als hoogste beoordeling bij een bepaald schoolwerkje, toets of tentamen is ons allemaal wel bekend. Maar die griffel, wat is dat eigenlijk? Wat heeft een griffel dan met schoolwerk te maken, en waarom krijg je soms zo’n griffel bij een tien?

Papier, pen en potlood

Kinderen die tegenwoordig naar de basisschool gaan gebruiken voor het leren schrijven een potlood en een stuk papier. Dat de eerste pogingen geen mooie, strakke letters of cijfers opleveren is geen probleem. Er is papier genoeg, dat voor relatief weinig geld door de school wordt ingekocht. Zodra het handschrift stabiel is geworden en de letters de gewenste vorm hebben gekregen, kan de leerkracht besluiten de kinderen met pennen te laten werken. Vaak in eerste instantie vulpennen, omdat dit de schrijfhand dwingt tot stabiliteit en de lettervorm ook in het komende schrijfproces beter in stand houdt. Papier, pen en potlood horen tegenwoordig tot de normale standaarduitrusting van de school, de leerkracht en de leerling. Maar dat is niet altijd zo geweest.

Duur!

Een paar eeuwen geleden lagen de prijzen van papier, potlood, pen en inkt relatief een stuk hoger dan tegenwoordig en waren de schoolbudgetten ingericht op het hoognodige. Hoewel kinderen natuurlijk schrijfgerei nodig hadden om letters en cijfers te leren maken, was het gebruik van papier en pen er eigenlijk te duur voor. Zeker als je bedenkt dat letters en cijfers voor de beginnende schrijver nog lang niet de constante vorm hebben die de leerkracht graag ziet en die voor het goed lezen van de geproduceerde tekens eigenlijk nodig is. Ook in het rekenwerk vond een dergelijke onnodige verspilling plaats, als op een uitrekenblaadje tussenuitkomsten of berekeningen geschreven moesten worden. Voor al dat dure schrijfmateriaal moest een goedkope en toch goed werkende oplossing worden gevonden.

Een lei met een griffel

Een lei en een griffel worden gemaakt van leisteen en waren vroeger onmisbare hulpjes bij het schrijfonderwijs. Leisteen is een steensoort die gemakkelijk in platte lagen kan worden gewonnen. Je ziet dat leistenen ook wel worden gebruikt als dakbedekking. In het zuiden zie je dat wat meer, bijvoorbeeld in België wordt leisteen voor daken gebruikt, maar soms ook voor gevelbedekking, Dat is goed te begrijpen aangezien leisteen ook in België wordt gewonnen. Voor het schrijfgebruik heb je een plat stuk leisteen nodig, waarop geschreven wordt. Bovendien wordt een dun stuk leisteen gebruikt waarmee je kunt schrijven: de griffel.

Lei en griffel op school

In ieder geval in de achttiende eeuw werd al met een lei en een griffel gewerkt. Alle kinderen beschikten over een lei en een griffel. Omdat de griffel dun en dus kwetsbaar was bestond er altijd het risico dat ze brak. Voorzichtigheid was dus geboden. Om het vasthouden prettiger te maken was een deel van de griffel omwikkeld. Ook in verband met het kwetsbare karakter werd de griffel netjes in een griffeldoos bewaard als er even niet geschreven werd. Met de griffel kon op de lei worden geschreven of worden uitgerekend. Na controle van het werk kon het geschrevene weer gemakkelijk worden gewist door er met een natte spons overheen te gaan. Als de lei weer droog was, dan kon er opnieuw op worden geschreven.

Goedkoop

Leisteen was relatief goedkoop en het werken met lei en griffel was dan ook een prettig en voordelig alternatief voor het veel duurdere papier en inkt. Het maken van fouten, wat nu eenmaal bij het leerproces hoort, was geen probleem. Gewoon uitwissen en opnieuw beginnen. Door sommen met lei en griffel uit te rekenen werd heel wat uitrekenpapier bespaard.

Alleen maar voordelen?

Je zou denken, een goedkoop alternatief voor papier en pen, dat heeft alleen maar voordelen. En je vraagt je dan ook af waarom dit goedkope alternatief toch inmiddels al een dikke vijftig tot zestig jaar uit de scholen verdwenen is. Het is duidelijk dat er ook nadelen aan het gebruik van lei en griffel zitten. Een griffel die over de leisteen gaat maakt een krassend geluid, dat nadelig inwerkte op je concentratie. Zeker als je bedenkt dat klassen van meer dan dertig leerlingen geen uitzondering waren. Bovendien kreeg de lei door het veelvuldige gebruik op den duur een glanzend oppervlak, waardoor het schrijfresultaat er minder mooi uitzag dan wanneer je een nieuw en nog dof exemplaar mocht gebruiken.

Het einde van de lei en griffel

Vanaf 1900 werden de prijzen van papier en inkt zoveel betaalbaarder dat lei en griffel langzamerhand werden verdrongen uit het schoolbeeld. Wie dan nog met lei en griffel werkte was duidelijk niet modern en zelfs eerder armoedig. En dat was een uitstraling waar scholen liever niet mee geassocieerd wilden worden. Vanaf het begin van de twintigste eeuw zag je dus meer papier en potlood in plaats van lei en griffel. Wie met het potlood het schrijven voldoende beheerste kon overgaan op kroontjespen en inkt. De lei en de griffel zijn hier en daar nog gebruikt tot het midden van de twintigste eeuw.

Een tien met een griffel

We kennen in het beoordelingssysteem dat in Nederland wordt gebruikt cijferbeoordelingen, waarbij de 10 wordt gegeven als alles helemaal goed en perfect is. Kinderen konden vroeger bij een buitengewone prestatie ook zo’n 10 krijgen, maar bovendien een nieuwe griffel. Vandaar de tien met een griffel, die we tegenwoordig nog wel gebruiken voor de beoordeling van een bijzondere prestatie.

Gouden en Zilveren Griffel

De griffel als beloning voor een bijzondere prestatie wordt tegenwoordig jaarlijks in symbolische zin nog gebruikt bij de uitreiking van prijzen voor de beste jeugdliteratuur van dat jaar. De Gouden Griffel en de Zilveren Griffel worden gegeven aan schrijvers van de best beoordeelde werken. Bij de Gouden Griffel gaat het om Nederlands werk, bij de Zilveren Griffel kan dat ook het geval zijn, maar deze wordt ook voor vertaalde werken gebruikt.