Hoop en verbeelding in de geestelijke verzorging

Dit werkstuk is de eindopdracht van de cursus pastorale psychologie. Naar aanleiding van de IKON documentaire over mevrouw Puck de Leeuw worden in dit werkstuk de thema’s hoop en verbeelding, en schaamte en schuld uitgewerkt. Het werkstuk geeft een impressie welke rol symboliek speelt binnen de geestelijke verzorging.

Inleiding

Puck is een vrouw van 48 jaar die wordt geconfronteerd met de diagnose longkanker in terminale fase. De titel van dit werkstuk luidt dan ook net als de documentaire ‘Een jaar of minder’. Aan de hand van de behandelde literatuur en de collegestof heb ik een theoretische doordenking gemaakt waarin voor een groot deel de thema’s hoop en verbeelding worden besproken. Daarnaast geef ik nog aandacht aan het thema schaamte.

Dagelijks ritueel

Elke morgen steekt Puck een aantal kaarsjes aan bij haar eigen foto en een beeldje van Maria de la Santé en een beeldje van Boeddha. Dit doet ze in het kader van ´baat het niet dan schaad het niet´ Vervolgens spreekt Puck dan een proclamatie om genezing uit: ‘Puck geneest nu’. Dit ritueel geeft volgens haar hoop voor de dag. Zo wil Puck toch iets aan haar ziekte doen waar volgens de artsen niets aan te doen valt. Puck neemt elke dag een scala aan pillen in en vaart daar wel bij. Ze glundert er helemaal van. Haar 48e verjaardag wordt alleen met vrienden en familie gevierd. Bij het zingen van ´Zij leve lang´ vindt Puck dat zij het lot niet moeten uitdagen maar anderzijds zou ze nog graag lang willen leven. Puck heeft elke dag mensen nodig om te helpen en ze respecteert de hulp en nabijheid van buren en vrienden enorm.

Functiedriehoek

Puck heeft ook nog een zoon waarmee ze een paar jaar geleden een breuk mee gehad heeft. Sinds kort is de relatie met hem weer hersteld. Puck wil hem nu het nog kan beter leren kennen. Piekeren zorgt voor veel drukte in haar hoofd en ze ervaart een tijdsdruk om haar zoon beter te leren kennen. In de documentaire is te zien dat Puck de dag begint met het uitvoeren van een ritueel. Menken-Bekius beschrijft drie functies van het ritueel. Ook wel de functiedriehoek genoemd. Naar aanleiding van die drie functies willen we het ritueel van Puck wat verder uitwerken en analyseren op welke van de drie functies bij Puck de nadruk ligt.

Drie functies

1. De psychohygiënische functie (rituelen dienen belangrijke persoonlijke belangen)
2. De sociale functie (rituelen kunnen op vele wijzen helpen ons leven te ordenen)
3. De noëtische functie (rituelen vormen een specifieke wijze van ‘kennisverwerving’ over wie ik ben en hoe het is in de wereld).

Psychohygiënische functie

Puck heeft het belang dat ze geneest van haar ziekte. Ze wil nog niet dood en wil nog zoveel mogelijk van het leven genieten. Bij Puck is duidelijk sprake van een persoonlijk belang en niet zozeer van een algemeen belang. Doormiddel van een transitionele object (Boeddhabeeldje, Mariabeeldje) claimt ze haar belang, haar wens voor genezing, bij de vertegenwoordigers van de volgens haar de meest invloedrijke godsdiensten van respectievelijk het Boeddhisme en het christendom. Op die manier maakt zij een 'brug' van de huidige situatie naar de ideale situatie.

Sociale functie

Het ritueel met de kaarsjes en de beeldjes is voor Puck het begin van de dag. Ze kan het niet overslaan en misschien is het wel tot een neurotische handeling geworden. Het is voor Puck in ieder geval het begin van haar dag. Hierbij speelt de verbeelding een belangrijke rol. De beeldjes vertegenwoordigen het lijden op aarde en hoe we daaruit verlost kunnen worden. Het ritueel is voor haar geen vanzelfsprekende bezigheid en daardoor geeft het voor Puck een vast moment om stil te staan bij de kwetsbaarheid van het leven. Het ritueel moet haar rust en orde in haar hoofd geven maar dat komt niet echt tot uitdrukking. Het ritueel van Puck is een individuele bezigheid waardoor ze er haast mee in een isolement komt.

Noëtische functie

Puck ontdekt gedurende haar ziekte steeds meer wat het leven inhoudt. Ze ontdekt de kortstondigheid van het leven en leert van de kleine dingen genieten. De symbolen die Puck gebruikt creëren een transitionele sfeer. De behoefte van Puck is te willen genezen. Het is nu nog niet mogelijk maar dat kan wel komen omdat de symbolen er zijn. Zonder deze symbolen heeft Puck geen hoop omdat ze dan geen verband kan leggen met wie zij is en wat ze wil zijn. Door de symbolen komt een proces op gang wat haar bewust maakt wie ze zelf ten diepste is en tevens wordt zij met de realiteit geconfronteerd. Toch krijgt ook deze functie niet echt handen en voeten bij Puck. Door niet de brug te slaan of beter, de brug niet over te gaan en kennis maken met het christelijk geloof of boeddhisme doet ze dan ook niet.

Van der Hart

Door Van der Hart wordt onderscheid gemaakt tussen overgangs- en bestendigingsrituelen. Het dagelijks ritueel van Puck kan gezien worden als een bestendigingsritueel. Puck geeft door het dagelijks ritueel structuur aan haar bestaan. Dat geeft voor haar veiligheid en rust. Het nadeel van dit ritueel is echter volgens Pruyser dat het dwangmatig kan worden en erg op zichzelf gericht is. Straks gaan we nog in op de maaltijd als bestendigingsritueel. Het valt op dat Puck vooral met de psychohygiënische functie bezig is en hoopt op genezing. Het is een sterk eenrichtingsverkeer waardoor haar wens eigenlijk een autistische gerichtheid is. Volgens Pruyser wil ze haar eigen behoeften bevredigd zien. Hoewel de nadruk ligt op de psychohygiënische functie krijgt het bij Puck niet echt vorm doordat ze ook het taalveld van de gebruikte symbolen waarschijnlijk niet goed kent.

Symboliek

We zagen al eerder dat de symboliek die Puck bij haar ritueel gebruikt heel divers is. Het is goed als we dat stap voor stap nog wat dieper uitwerken.

• Ten eerste zien we een foto van haar zelf, toen ze nog gezond was. Hiermee wil ze duidelijk maken dat ze naar die gezonde situatie terug wil.
• Ten tweede dienen de kaarsjes als symbool voor de zorg voor haar ouders en vrienden in het hiernamaals. Licht symboliseert in het algemeen de goddelijkheid en de hoop op ontferming van die goddelijke macht of kracht.
• In de derde plaats heeft ze een beeldje van Maria de la Santé. Dit beeldje staat voor het christelijk geloof. Maria is de voorspreker bij Jezus.
• Tenslotte heeft Puck nog een Boeddhabeeldje. Het Boeddhisme is een levensbeschouwelijke en religieuze stroming en heeft als uitgangspunt hoe we uit het lijden in deze wereld verlost kunnen worden. Het is vreemd dat Puck een beroep doet op deze godsdiensten omdat ze deze in het dagelijkse leven niet praktiseert. Puck hecht er geen waarde aan vanwege de objectieve betekenis maar vanwege de symbolische waarde. Zonder te weten hoe geven de symbolen Puck toch verlichting.

Brugfunctie

In het begin van de documentaire heeft Puck hoop op structurele verbetering van haar ziekte. Later zullen we zien dat de symbolen een andere functie krijgen. Uiteindelijk zien we dat ook bij Puck de symbolen als ‘brugfunctie’ pas echt tot hun recht komen als daardoor het naderende doel, de ideale situatie waarop ze hoopt, voor een moment oplicht. Dit zien we vooral bij het muziekstuk ‘Albatros’ maar daarover later meer.

Schaamte en schuld

Puck is erg zenuwachtig voor de controle in het ziekenhuis. Als de test, waarbij ze met haar ogen dicht de wijsvinger op haar neus moet zetten, mislukt wordt Puck heel emotioneel. Puck heeft een tijd het ‘Jezus Christus gevoel’ gehad in haar handen, waarbij ze dacht dat men spijkers in haar handen aan het draaien waren. Het voelde als tintelpijnen of elektrische pijnen. Puck wil geen chemo-behandeling vanwege haar lage gewicht. Zij is bang om nog meer af te vallen. De arts geeft aan dat bestraling ook niet mogelijk is vanwege uitzaaiing van de kankercellen en dan zouden er teveel kwetsbare organen bestraalt worden. Het gesprek met de arts maakt vervolgens meer angst bij Puck los voor de dood. Puck geeft aan dat angst een klacht is die ze nog niet eerder heeft genoemd en ze geeft aan dat ze behoefte heeft om over de dood te praten. Zij geeft aan nog niet klaar te zijn met het leven. Er is nog zoveel te doen. Het gevoel dat haar ziekte niet waar is maakt haar radeloos.

Contingentie

In dit kader zal eencontingentie-zoekshema van waarde kunnen zijn. Puck heeft namelijk sterk behoefte om haar situatie (opnieuw) te interpreteren en er betekenis aan te geven. De hele existentie van Puck is aangetast. Met behulp van het zoekschema kan Puck informatie verzamelen en ordenen. Het is voor Puck een methode die haar kan helpen om over nieuwe aspecten na te denken. Puck zou bijvoorbeeld haar situatie betekenis kunnen geven door het existentiële te verschuiven naar het religieuze niveau. In de documentaire heb ik het niet waargenomen maar in dit stadium vind ik het belangrijk dat bijvoorbeeld een arts met de patiënt overleg heeft of hij of zij een gesprek met een geestelijk verzorger wil hebben.

Angst

Puck krijgt de boodschap dat volgens normaal beeld de ziekte zich heeft gestabiliseerd. De arts vraagt zich af of dat door de prednison komt of dat Puck haar eigen lichaam het doet. Puck heeft de hoop op een wonder en dat het niet erger wordt. Weer voert Puck thuis haar ritueel uit en proclameert zij om genezing. Puck ervaart dat er in dit leven genoeg tijd en ruimte is om de dingen te doen die ze graag wil doen. Puck vraagt hulp van ouders en vrienden aan ´gene zijde´ en heeft behoefte aan de nabijheid van haar moeder. Het licht van de kaarsen die zij in haar ritueel aansteekt is voor hen. Puck is heel bang voor de dood en is boos omdat ze alleen is, tenminste zo voelt ze zich.

Gebed

Als anderen vragen of Puck wel eens bidt geeft ze aan dat ze haar eigen vorm van bidden heeft. Ze houdt zich vast aan het feit dat in dit leven alles goed en veilig is en dat ze misschien wel gezond wordt wat vervolgens haar ziel gezond maakt. Puck wil niet dat anderen zeggen dat haar manier van bidden zweverig klinkt want dan pakt men iets af wat haar juist hoop geeft. Kan hier misschien haar manier van bidden gezien worden als transitioneel object wat in haar leven is verweven door de slechte relatie met haar ouders? Haar manier van bidden verweert haar tegen angsten. Puck verwacht van haar omgeving dat ze er net zo mee omgaan. Het feit dat ze bang is haar manier van bidden te verliezen, wijst mijns inziens op het moeizame losmakingsproces bij met name haar moeder. Haar angst is waarschijnlijk dat wanneer ze haar manier van bidden loslaat, daardoor nog meer haar moeder dreigt te verliezen.

Pruyser

Pruyser is in dit verband van mening dat een kind een goede overgang moet maken van de binnen-of autistische wereld en de buiten-of realistische wereld. Zoals Puck zelf ook al eerder aangaf heeft ze geen voldoende liefde en aandacht gehad van haar ouders. Puck is waarschijnlijk nooit of onvoldoende gefrustreerd geweest waardoor ze geen of onvoldoende besef van de realistische wereld heeft gekregen waarin zelfredzaamheid een belangrijke rol speelt. Het proces van losmaking verloopt gemakkelijker via de weg van bevestiging dan via de weg van afwijzing. Puck heeft, zoals Pruyser het noemt, niet of onvoldoende het secundair proces meegemaakt. De overgang van autistische wereld naar de realistische wereld is niet opgeheven zoals het zou moeten gaan(Pruyser). Naar aanleiding van de tabel die Pruyser hanteert over de drie werelden valt het op dat Puck nog een mechanisme toepast vanuit het kinderlijke autistische wereldje. Er zijn bijvoorbeeld kenmerken bij Puck waar te nemen als almachtsdenken, persoonlijke behoeften en droom.

Narcistisch kwetsuur

Het besef dat ze vroeger door haar ouders weinig werd 'gezien' doet zelfs vermoeden dat er sprake is van een narcistisch kwetsuur. Puck ervaart duidelijk een gemis aan erkenning en waardering van haar ouders. Puck vindt dat ze daar recht op had. Naar aanleiding van verschillende literatuur ontstaat het vermoeden dat bij schaamte, narcisme en hoofdzonden een zelfde soort mechanisme werkzaam is. Volgens de visie van Morrison vertoont Puck een soortgelijke reactie door het mechanisme Depleted Self versus Grandioze Zelf in werking te zetten. Puck ''verzameld' enerzijds alles wat schaamtevol, waardeloos en vernederend is. Anderzijds 'verzameld' ze alles wat waardevol is.

Isolement

Er zit in Puck meer verborgen. Het feit dat Puck de kwetsbaarheid van het leven nog moeilijk kan erkennen en alleen maar streeft naar het cultuurbepaalde beeld, maakt dat ze leeft met een halve waarheid. Naast het streven naar volmaaktheid hoort ook het menselijk tekort bij het leven. De behoefte aan aandacht en erkenning van haar ouders enerzijds en de constatering dat de gewenste behoefte uitbleef anderzijds, heeft geleid tot zelftwijfel en misschien wel tot passiviteit of zelfs een isolement. Door een te grote distantie wordt schaamte opgeroepen(Gilbert&Andrews). Puck onderkent haar tekortkomingen naar haar zoon en heeft daardoor ook een schuldgevoel.

Bypassed shame

Schuld en schaamte moeten onderscheiden worden maar manifesteren zich vaak wel gezamenlijk. Puck kan haar tekortkomingen bekennen door zich in te leven in haar eigen situatie toen ze nog een jong meisje was. Dit empatisch vermogen is een voorwaarde om schuld te bekennen ten opzichte van de ander.(Miller) Vervolgens gaat ze in de verdediging en legt als het ware de schuld bij haar ouders neer, door te zeggen dat ook zij nalatig waren in de opvoeding. Hier zien we een proces van bypassed shame (Lewis) Puck ervaart een moment van schaamte maar gaat direct in de tegenaanval door een andere reactie of houding te tonen. Hiermee verbergt Puck nogmaals haar eigen dieper gelegen bron van schaamte. Schaamte verzet zich tegen openbaring en wil niet in het licht komen.(Kierkegaard)

Maaltijd als ritueel

Puck brengt een bezoek aan een andere arts. Deze wil op zoek naar de oorzaak van de tumoren. Volgens hem is stilstand vooruitgang en hij heeft het vermoeden dat de tumoren worden veroorzaakt door een ernstige vorm van de ziekte van Lyme. Deze bacteriën ontwikkelen zich volgens hem tot kankercellen. Deze alternatieve geneeswijze geeft Puck (valse) hoop.
Puck heeft veel geleerd door de confrontatie met de eindigheid. Ze is gelukkiger en kan meer genieten van de kleine dingen, de regenboog en de wolken, en vindt het jammer dat ze er niet veel meer mee kan doen. Elke dag is een feestje. Vriendinnen helpen Puck bij de problemen met ontlasting.

Bestendigheidsritueel

Vrienden en echtgenoot worden onrustig als Puck teveel zelf wil doen. Zij krijgt stress van haasten met cadeautjes maar vindt het wel belangrijk om cadeautjes te geven aan mensen waarvan ze houdt en neemt geen tijd om samen te eten. Zij geeft aan dat ze niet meer is wie ze was. Puck wil de regie over eigen ziekte houden maar raakt dat kwijt en vindt dat heel erg. Ze wijst goede adviezen af en dat kan soms tot grote frustratie leiden. Het is ´klote´ om te ontdekken dat ze van zelfstandigheid naar hulpbehoevend gezakt is. Het advies om bijvoorbeeld op tijd naar bed te gaan geeft spanningen. Ze frustreert zich eraan en vraagt zich af of ze door rust te nemen beter wordt. In dit kader zou juist de maaltijd als een bestendigheidsritueel kunnen dienen om de onderlinge spanningen bespreekbaar te maken. De maaltijd is een cyclisch ritueel. Het geeft de regelmaat van de kringloop weer, de dagelijks terugkerende bezigheid die nodig is om in leven te blijven. (Jongsma-Tieleman)

Gebed als ritueel

Juist de betekenis van de maaltijd, het in leven blijven, zou voor Puck nu van grote betekenis moeten zijn. In het huishouden van Puck waarin ze zichzelf lijkt af te zonderen is juist de maaltijd een moment van ontmoeting waarin beseft kan worden dat iedereen bij elkaar hoort. Tijdens de maaltijd kan gecommuniceerd worden over dagelijkse zaken die het hele systeem aangaan. Juist in het ziekteproces van Puck, waarin de pijn en verdriet overslaat op het hele systeem, kan verbetering verwacht worden als men de maaltijd weer tot ritueel maakt. Iedereen aan tafel, vaste tijden en de dag doornemen. Puck zou bijvoorbeeld aan het begin of aan het eind van de maaltijd haar manier van bidden kunnen uitspreken. Iemand anders zou ook een gebed op kunnen zeggen of een moment stil zijn kan ook. Op die manier zou men het ritueel en het ziekteproces breder draagvlak kunnen geven en versterkt het daarmee de gezamenlijke voorbereiding op het sterven van Puck.

Metafoor

Tijdens een controle van de foto’s in augustus 2001 constateert de arts dat de tumor is gegroeid. Puck wil weten of het echt dezelfde grote is. De arts geeft aan dat het een normaal patroon is. Operatie is niet mogelijk omdat er teveel uitzaaiingen zijn. Puck is teleurgesteld en geeft aan dat het allemaal op een nachtmerrie lijkt. Puck heeft een kaartje ontvangen van een vriendin met de titel; ‘Talking to the spirits’. Doordat een goede vriendin de confronterende boodschap aan haar schrijft beseft Puck dat ze dood gaat. Ze heeft geen hoop meer op genezing. Puck denkt na om te stoppen met eten zodat ze zelf in een coma raakt. Het is nu een half jaar geleden na het horen van de diagnose.

Tijdelijk huis

Puck vraagt zich af wat het verschil is tussen toen en nu. Ze voelt zich heel gammel en voelt niet aan wanneer er ontlasting komt. Tenslotte is er nog een verschil. Ze gelooft niet meer in beterschap. Bij het uitvoeren van haar ritueel heeft ze geen hoop meer op beterschap. Het verschil is dat ze nu dankbaar is dat ze op een dag geen pijn heeft en hoopt op steun. Door de metafoor van het lichaam als tijdelijk huis is Puck in staat om naar de werkelijkheid te kijken. Hierdoor wordt ineens helder hoe de situatie er voor staat. Het bekende wordt in verband gebracht met het onbekende (Putman). Door de metafoor van het ‘tijdelijk huis’ kan Puck onderscheid maken tussen lichaam en geest. Zij kan het bekende in verband brengen met het onbekende doordat de metafoor ‘huis’ voor haar vertrouwd klinkt. Tevens zien we hier ook een stukje structurering van het bestaan. Er kan bij Puck angst of een blinde vlek zijn om naar haar eigen lichaam te kijken. Door de kaart wordt duidelijk in welke situatie Puck verkeert. Ze wist dit natuurlijk al wel maar door de metafoor is er herkenning ontstaan.

Voorbereiden

Tijdens een bezoek aan het ziekenhuis ziet Puck op een voorstelling van de hemel in de scanner dat ze in de hemel in goed gezelschap zal zijn. Puck vraagt aan haar zus hoe zij het vindt dat ze dood gaat. Puck ervaart het zelf als onwaarschijnlijk en voelt zich alleen. Ze zegt: ‘ik BEN alleen’. Dit is een opvallende uitspraak. Hiermee geeft ze ten diepste weer hoe ze zich voelt. Puck is in heel haar existentie alleen, al zegt haar zus duizend keer dat ze bij haar is. Na een vermoeiende dag in de Daniel den Hoed kliniek van het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam, waar de diagnose uitzaaiingen in het staartbeen´ is vastgesteld, kan ze de volgende dag al voor bestralingen naar het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam. Puck heeft nog wel leuke dingen te doen op een dag maar het ziek zijn krijgt de overhand. Ze heeft een goed gesprek gehad over leven en dood. Ze komt tot de ontdekking dat hoe opener ze daarover praat hoe beter ze zich voelt. Ze zegt: ‘het lijkt alsof we met ons allen op reis gaan. We zijn ons allen mentaal aan het voorbereiden’.

Muziek als openbarende kracht

Puck vind gitaarmuziek heel mooi. Tijdens het muziekstuk ‘Albatros’ vraagt ze aan iedereen waar ze aan moeten denken bij deze muziek. De kinderen geven aan dat ze denken aan donker, dronken of kussen in een film. De Albatrosmuziek wil Puck op haar begrafenis draaien. Puck heeft heel lang gehoopt op beterschap. Het lied betekent ‘Vrijheid’. Als Puck dood gaat heeft ze de vrijheid weer. Ze geeft aan dat ze er niks aan doen kan en beseft de kortheid van het leven. Puck verteld dat ze veel van iedereen houd en vindt het heel gemeen dat ze moet sterven. Puck wordt boos en vindt dat ze recht heeft op dit leven.

Texture

De muziek spreekt tot de verbeelding van Puck. Het lied ‘Albatros’ beeld ‘vrijheid’ uit. Zuidgeest spreekt over de ‘Disclosure functie’ van verbeelding. Dit betekent dat verbeelding een openbarende kracht heeft. Puck krijgt door de betekenis van het lied helderheid over haar eigen bestaan en welke moeilijke momenten er komen gaan. Het valt ook op dat de muziek nu ook texture (betekenis) krijgt doordat het gedragen wordt door de vrienden en familie. Dit was bij het ritueel niet het geval waardoor ook duidelijk het nadeel van het ritueel naar voren komt. Naast het risico van het dwangmatige karakter heeft het ritueel toch wat meer beslotenheid in zichzelf waardoor men de relatie met de werkelijkheid dreigt te verliezen. De muziek heeft vitaliteit en realiteit.

Vrijheid

Door het lied openbaart zich het thema ‘vrijheid’ en dat is hoe Puck zichzelf graag ziet. Vliegen als een Albatros in de lucht. Een gevoel van vrijheid en geen kwellende pijnen meer. Deze openbarende kracht geeft tevens inzicht op de ‘brugfunctie’ van het lied als symbool wat tot de ideale situatie van Puck moet leiden. Vliegen naar haar ouders.