Veelgebruikte Latijnse begrippen en hun vertaling

Veelgebruikte Latijnse begrippen en hun vertalingDe Latijnse taal heeft in Nederland heel lang een vooraanstaande rol gespeeld. Dit was vooral het geval in de kerk, in het onderwijs en in de wetenschappelijke wereld. Er zijn Latijnse begrippen die nog steeds worden gebruikt in onze taal. Deze worden met regelmaat gebruikt door bijvoorbeeld schrijvers, wetenschappers en journalisten, in woord en geschrift. Een overzicht van veelgebruikte Latijnse begrippen en hun vertaling in het Nederlands.
  • Begrippenlijst
  • Inleiding

    Het Latijn is onderdeel van een grote groep talen, die onderling in bepaalde mate verwant zijn met elkaar. In de Romaanse talen (Frans, Spaans, etc.) is duidelijk de verwantschap met het Latijn te herkennen. Maar ook de Germaanse talen (Duits, Engels, Noors etc.) hebben zoveel met elkaar gemeen dat ze verwant zijn aan elkaar. Dat geldt ook voor het Grieks en de daarvan afgeleide dialecten, voor de Slavische talen en voor de Indo-Iraanse talen. Deze taalfamilies zijn onderling heel verschillend, maar ze blijken evengoed zoveel overeenkomsten te hebben dat men in de taalwetenschap heeft geconcludeerd dat al deze verschillende talen zijn voortgekomen uit een soort oertaal. Deze oertaal wordt Indo-Europees genoemd.

    Ontwikkeling
    Het Latijn is een Indo-Europese taal. Het werd gesproken door de Latini (Latijnen), de bewoners van de landstreek Latium, in Midden-Italië. Later ontstond hieruit Rome, de stad van de Romeinen. De Romeinen veroverden in de eerste eeuwen van onze jaartelling grote delen van onder andere West-Europa. Dit had grote gevolgen voor de taalkundige ontwikkelingen in deze gebieden. In West-Europa werd Latijn de taal van bestuur en handel en met de ontwikkeling van het christendom kwamen er steeds meer christelijke woorden in het Latijn. Op deze manier ontstond er naast het gewone Latijn een christelijke groepstaal.

    Kerk en School
    In de negende eeuw kwam het school- en onderwijssysteem van de grond en uit de scholen ontstonden in de elfde eeuw de eerste universiteiten, waar Latijn de voertaal was. Scholen waren in die tijd meestal verbonden aan kerken en kloosters. Vandaar dat er nog steeds in kerken en op universiteiten nogal wat woorden worden gebruikt die direct of indirect uit het Latijn stammen. Helemaal duidelijk is dat in de wetenschap, waar ze volop worden gebruikt: denk aan de medische terminologie, of aan termen voor planten, dieren en scheikundige stoffen.

    Zie hiervoor ook: Veelgebruikte medische termen en hun vertaling

    Latijnse woorden in het Nederlands


    Er zijn Nederlandse woorden waarvan de afstamming goed herkenbaar is in onze taal; ze hebben nauwelijks veranderingen ondergaan. Voorbeelden hiervan zijn:
    • kaas: caseum
    • kasteel: castellum (= fort)
    • straat: via strata (=geplaveide weg)
    • kamer: camera
    • heer: herus
    • vest: vestis (= kledingstuk)

    Andere woorden zijn door ons direct overgenomen maar hebben in het Nederlands gaandeweg een andere betekenis gekregen. Voorbeelden hiervan zijn:
    • alibi: op een andere plaats
    • agenda: dat wat gedaan moet worden
    • credo: ik geloof
    • veto: ik verbied
    • album: iets wits
    • ad rem: bij de zaak

    Veelgebruikte Latijnse begrippen met vertaling

    Dan zijn er de Latijnse woorden en begrippen die we nog min of meer in hun letterlijke betekenis gebruiken. Veel worden voornamelijk in de wetenschappelijke wereld gebruikt of in bijvoorbeeld de advocatuur, maar andere zijn meer algemeen in gebruik. Voor mensen die klassiek geschoold zijn is de betekenis meestal wel duidelijk maar voor mensen die geen onderwijs in het Latijn hebben gehad kan een verklarende woordenlijst wellicht handig zijn. Eerst volgt de vertaling, eventueel erachter de letterlijke betekenis.

    Begrippenlijst



    [TD]ante meridiem[TD]a posteriori[TD]ad fundum[TD]auditor[TD]bonafide[TD]c.q.= casu quo[TD]cogito ergo sum[TD]compos mentis[TD]conditio sine qua non[TD]consensus[TD]corpus delicti[TD]curriculum vitae[TD]de facto[TD]e.g.= exempli gratia[TD]ergo[TD]etc.= et cetera[TD]ex libris[TD]horror vacui[TD]ibid(em)[TD]i.e.= id est[TD]in medias res[TD]in memoriam[TD]in vino veritas[TD]intra muros[TD]Luctor et Emergo[TD]malafide[TD]mens sana in corpere sano[TD]modus operandi[TD]NB = Nota Bene[TD]nihil novi (sub soli)[TD]N.N.= Nomen Nescio[TD]pars pro toto[TD]P.S.= Post Scriptum[TD]persona non grata[TD]qui bono?[TD]quid pro quo[TD]quo vadis?[TD]quod non[TD]sic[TD]summa cum laude[TD]tabula rasa[TD]urbi et orbi[TD][/TD]
    Latijnse termVertalingLetterlijke betekenis
    A.D.= Anno Dominina Christus' geboorte (het jaar nul) in het jaar van de Heer
    a fortioristerker nog[/TD]
    voor 12.00 uurvoor de middag
    a priorivan te voren[/TD]
    achteraf beschouwd[/TD]
    het glas leegdrinken tot de bodem
    ad interimplaatsvervangend, waarnemendvoor ondertussen
    ad hoc specifiek voor een zaak of situatievoor hier
    alter ego andere ik[/TD]
    toehoorder, luisteraar [/TD]
    betrouwbaar te goeder trouw
    c.s.= cum suismet de zijnen/haren/hunnen[/TD]
    wordt vaak gebruikt in de betekenis van 'en', 'of'in welk geval
    carpe diempluk de dag[/TD]
    ik denk dus ik besta[/TD]
    bij zijn volle verstand[/TD]
    voorwaarde zonder welke het gevolg niet ingetreden zou zijnvoorwaarde zonder welke niet
    contradictio in terministegenspraak in termen[/TD]
    overeenstemming[/TD]
    voorwerp van het misdrijf[/TD]
    opsomming van persoonsgegevens, scholing, werkervaring, interesses en hobby'slevensloop
    cum laudemet lof[/TD]
    in feite, in de praktijkvan het feit vandaan
    Deo volentezo God het wilGod willende
    deus ex machinauitgedachte oplossing voor een moeilijke situatiegod uit de machine
    ditoevenzo dezelfde, hetzelfde
    doctor honoris causadoctor om reden van de eer[/TD]
    bijvoorbeeld[/TD]
    dus, daarom[/TD]
    enzovoorts en andere dingen
    ex cathedravanuit de zetel (bijvoorbeeld de paus)[/TD]
    eigendomskenmerk, boekmerkuit de boeken
    extra murosextramuraal buiten de muren
    fata morganaluchtspiegeling; gezichtsbedrog[/TD]
    angst voor de leegte[/TD]
    op dezelfde plek[/TD]
    met andere woordendat is; namelijk
    idemdezelfde, hetzelfde[/TD]
    in het midden van de zaken/handeling/verhaal[/TD]
    ter herinnering[/TD]
    dronken mensen spreken de waarheid in wijn zit de waarheid
    in vitrobuiten het lichaam, in het laboratoriumin (reageerbuis)glas
    interbellum de periode tussen de tussen de twee wereldoorlogen[/TD]
    intramuraalbinnen de muren
    lectori salutemde lezer gegroetheil aan de lezer
    linea recta in rechte lijn[/TD]
    wapen van Zeeland'Ik worstel en kom boven'
    magna cum laudemet groot lof[/TD]
    onbetrouwbaarte kwader trouw
    mea culpamijn schuld[/TD]
    een gezonde geest in een gezond lichaam[/TD]
    werkwijzemanier van werken
    modus vivandilevenswijzemanier van leven
    mordicusonverzettelijk, hardnekkig, verbeten, volhardendmordere=bijten in, vat krijgen op
    mutatis mutandisnadat veranderd is wat veranderd moet worden; zoals voornaamwoorden in een tekst in een ander geval[/TD]
    let goed op noteer goed
    nihil niets[/TD]
    er is niets nieuws (onder de zon)[/TD]
    naam onbekend ik weet de naam niet
    noli me tangereraak me niet aan (1. zegt de verrezen Christus tegen Maria Magdalena volgens de Latijnse bijbelvertaling 2. voorstelling hiervan)[/TD]
    een stijlfiguur waarbij een gedeelte van een object genoemd wordt, terwijl het hele object wordt bedoelddeel voor geheel
    p.m.= post meridiemna 12.00 uurna de middag
    propedeusevanouds de eerste fase van een universitaire studie; sinds 1982 wordt de term gebruikt voor het eerste jaar in het gehele hoger onderwijs[/TD]
    naschrift[/TD]
    niet welkom persoon persoon uit de gratie
    primus inter paresde eerste onder gelijken[/TD]
    wie heeft er voordeel van?[/TD]
    voor wat hoort wathet ene voor het andere
    quod erat demonstrandumhetgeen bewezen moest worden[/TD]
    waar ga je naartoe?[/TD]
    wat niet waar ishetgeen niet het geval is
    semper fidelis (semper fi)altijd trouw[/TD]
    wordt vaak tussen haakjes gezet achter een fout in een citaat, om de lezer erop te attenderen dat een stuk tekst zonder wijzigingen, dus met fout en al, is geciteerdaldus, zo
    stante pedeterstondop staande voet
    status quobestaande toestand[/TD]
    met de hoogste lof[/TD]
    onbeschreven blad; begrip over aangeboren en aangeleerde eigenschappen[/TD]
    pauselijke zegen voor de stad en voor de wereld
    vox populide stem van het volk
    Deze lijst kan uiteraard nog aangevuld worden.
    © 2009 - 2025 Lexia, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Vanaf 2021 is InfoNu gestopt met het publiceren van nieuwe artikelen. Het bestaande artikelbestand blijft beschikbaar, maar wordt niet meer geactualiseerd.
    Bronnen en referenties
    • Inleidingsfoto: Publiek domein, Wikimedia Commons (PD)
    • http://nl.wikipedia.org
    • http://www.encyclo.nl
    • http://nl.wikipedia.org/wiki/Bestand:Lapis-niger.jpg
    Reacties
    Johanna Weideman, 28-11-2015
    In Italiaanse kerken kom ik schilden en dergelijke tegen met het opschrift OPA. Betekent dit Orate Pro Animis of iets geheel anders? Een Italiaanse suggereerde dat het zoiets zou betekenen als 'tot de kerk behorend'.Reactie infoteur, 20-12-2015
    Hallo Johanna,

    Sorry voor de late reactie, ik heb het even nagekeken:

    "Op grafstenen in Italië komt men vaak de lettervolgorde "O P A" tegen. Dit is Latijn voor Ora(te) Pro Animis, wat "Bid voor onze zielen" betekent. "

    Bron: https://nl.wikipedia.org/wiki/Grafsteen
    Ik hoop hiermee je vraag beantwoord te hebben.

    Vriendelijke groeten,
    Lexia
    Wim Spoormaker, 07-08-2012
    Kunt u mij de vertaling geven van: juventus deïReactie infoteur, 07-08-2012
    Hallo Wim,

    Juventus betekent 'jongelingenleeftijd, jeugd' (denk aan juveniel)
    Deï is een vervoeging van deus, en betekent 'van/voor god'
    In welke context het wordt bedoeld weet ik natuurlijk niet, ik hoop dat je hier wat aan hebt.

    Groeten, Lexia
    Mnnaam, 20-03-2012
    Goede site, ik hoop betrouwbare info en nog een vraag van vandaag: hoe komt het dat er nog zoveel woorden uit het Latijn in het Nederlands (een Germaanse taal) te vinden zijn?Reactie infoteur, 20-03-2012
    Bedankt voor de reactie. De Romeinen zijn natuurlijk tot in onze contreien te vinden geweest, in de eerste eeuwen van de jaartelling, dat zal er ongetwijfeld mee te maken hebben. Misschien dat er nog andere redenen zijn, en dat een andere lezer zijn licht hierover kan laten schijnen?
    Groeten, Lexia
    Andrea de Jong, 13-09-2010
    Ik las ergens dat ook Hebreeuws een korte tijd op de Nederlandse universiteiten (ook België dan?) de voertaal was. Wanneer dan wel?Reactie infoteur, 13-09-2010
    Hallo Andrea,

    Ik zou het niet weten! Misschien dat er een andere lezer is die daarop het antwoord weet?

    Vriendelijke groet, Lexia