Veelgebruikte Latijnse begrippen en hun vertaling
De Latijnse taal heeft in Nederland heel lang een vooraanstaande rol gespeeld. Dit was vooral het geval in de kerk, in het onderwijs en in de wetenschappelijke wereld. Er zijn Latijnse begrippen die nog steeds worden gebruikt in onze taal. Deze worden met regelmaat gebruikt door bijvoorbeeld schrijvers, wetenschappers en journalisten, in woord en geschrift. Een overzicht van veelgebruikte Latijnse begrippen en hun vertaling in het Nederlands.Inleiding
Het Latijn is onderdeel van een grote groep talen, die onderling in bepaalde mate verwant zijn met elkaar. In de Romaanse talen (Frans, Spaans, etc.) is duidelijk de verwantschap met het Latijn te herkennen. Maar ook de Germaanse talen (Duits, Engels, Noors etc.) hebben zoveel met elkaar gemeen dat ze verwant zijn aan elkaar. Dat geldt ook voor het Grieks en de daarvan afgeleide dialecten, voor de Slavische talen en voor de Indo-Iraanse talen. Deze taalfamilies zijn onderling heel verschillend, maar ze blijken evengoed zoveel overeenkomsten te hebben dat men in de taalwetenschap heeft geconcludeerd dat al deze verschillende talen zijn voortgekomen uit een soort oertaal. Deze oertaal wordt Indo-Europees genoemd.Ontwikkeling
Het Latijn is een Indo-Europese taal. Het werd gesproken door de Latini (Latijnen), de bewoners van de landstreek Latium, in Midden-Italië. Later ontstond hieruit Rome, de stad van de Romeinen. De Romeinen veroverden in de eerste eeuwen van onze jaartelling grote delen van onder andere West-Europa. Dit had grote gevolgen voor de taalkundige ontwikkelingen in deze gebieden. In West-Europa werd Latijn de taal van bestuur en handel en met de ontwikkeling van het christendom kwamen er steeds meer christelijke woorden in het Latijn. Op deze manier ontstond er naast het gewone Latijn een christelijke groepstaal.
Kerk en School
In de negende eeuw kwam het school- en onderwijssysteem van de grond en uit de scholen ontstonden in de elfde eeuw de eerste universiteiten, waar Latijn de voertaal was. Scholen waren in die tijd meestal verbonden aan kerken en kloosters. Vandaar dat er nog steeds in kerken en op universiteiten nogal wat woorden worden gebruikt die direct of indirect uit het Latijn stammen. Helemaal duidelijk is dat in de wetenschap, waar ze volop worden gebruikt: denk aan de medische terminologie, of aan termen voor planten, dieren en scheikundige stoffen.
Zie hiervoor ook: Veelgebruikte medische termen en hun vertaling
Latijnse woorden in het Nederlands
Er zijn Nederlandse woorden waarvan de afstamming goed herkenbaar is in onze taal; ze hebben nauwelijks veranderingen ondergaan. Voorbeelden hiervan zijn:
- kaas: caseum
- kasteel: castellum (= fort)
- straat: via strata (=geplaveide weg)
- kamer: camera
- heer: herus
- vest: vestis (= kledingstuk)
Andere woorden zijn door ons direct overgenomen maar hebben in het Nederlands gaandeweg een andere betekenis gekregen. Voorbeelden hiervan zijn:
- alibi: op een andere plaats
- agenda: dat wat gedaan moet worden
- credo: ik geloof
- veto: ik verbied
- album: iets wits
- ad rem: bij de zaak
Veelgebruikte Latijnse begrippen met vertaling
Dan zijn er de Latijnse woorden en begrippen die we nog min of meer in hun letterlijke betekenis gebruiken. Veel worden voornamelijk in de wetenschappelijke wereld gebruikt of in bijvoorbeeld de advocatuur, maar andere zijn meer algemeen in gebruik. Voor mensen die klassiek geschoold zijn is de betekenis meestal wel duidelijk maar voor mensen die geen onderwijs in het Latijn hebben gehad kan een verklarende woordenlijst wellicht handig zijn. Eerst volgt de vertaling, eventueel erachter de letterlijke betekenis.Begrippenlijst
| Latijnse term | Vertaling | Letterlijke betekenis |
|---|---|---|
| A.D.= Anno Domini | na Christus' geboorte (het jaar nul) | in het jaar van de Heer |
| a fortiori | sterker nog | [/TD] |
| voor 12.00 uur | voor de middag | |
| a priori | van te voren | [/TD] |
| achteraf beschouwd | [/TD] | |
| het glas leegdrinken | tot de bodem | |
| ad interim | plaatsvervangend, waarnemend | voor ondertussen |
| ad hoc | specifiek voor een zaak of situatie | voor hier |
| alter ego | andere ik | [/TD] |
| toehoorder, luisteraar | [/TD] | |
| betrouwbaar | te goeder trouw | |
| c.s.= cum suis | met de zijnen/haren/hunnen | [/TD] |
| wordt vaak gebruikt in de betekenis van 'en', 'of' | in welk geval | |
| carpe diem | pluk de dag | [/TD] |
| ik denk dus ik besta | [/TD] | |
| bij zijn volle verstand | [/TD] | |
| voorwaarde zonder welke het gevolg niet ingetreden zou zijn | voorwaarde zonder welke niet | |
| contradictio in terminis | tegenspraak in termen | [/TD] |
| overeenstemming | [/TD] | |
| voorwerp van het misdrijf | [/TD] | |
| opsomming van persoonsgegevens, scholing, werkervaring, interesses en hobby's | levensloop | |
| cum laude | met lof | [/TD] |
| in feite, in de praktijk | van het feit vandaan | |
| Deo volente | zo God het wil | God willende |
| deus ex machina | uitgedachte oplossing voor een moeilijke situatie | god uit de machine |
| dito | evenzo | dezelfde, hetzelfde |
| doctor honoris causa | doctor om reden van de eer | [/TD] |
| bijvoorbeeld | [/TD] | |
| dus, daarom | [/TD] | |
| enzovoorts | en andere dingen | |
| ex cathedra | vanuit de zetel (bijvoorbeeld de paus) | [/TD] |
| eigendomskenmerk, boekmerk | uit de boeken | |
| extra muros | extramuraal | buiten de muren |
| fata morgana | luchtspiegeling; gezichtsbedrog | [/TD] |
| angst voor de leegte | [/TD] | |
| op dezelfde plek | [/TD] | |
| met andere woorden | dat is; namelijk | |
| idem | dezelfde, hetzelfde | [/TD] |
| in het midden van de zaken/handeling/verhaal | [/TD] | |
| ter herinnering | [/TD] | |
| dronken mensen spreken de waarheid | in wijn zit de waarheid | |
| in vitro | buiten het lichaam, in het laboratorium | in (reageerbuis)glas |
| interbellum | de periode tussen de tussen de twee wereldoorlogen | [/TD] |
| intramuraal | binnen de muren | |
| lectori salutem | de lezer gegroet | heil aan de lezer |
| linea recta | in rechte lijn | [/TD] |
| wapen van Zeeland | 'Ik worstel en kom boven' | |
| magna cum laude | met groot lof | [/TD] |
| onbetrouwbaar | te kwader trouw | |
| mea culpa | mijn schuld | [/TD] |
| een gezonde geest in een gezond lichaam | [/TD] | |
| werkwijze | manier van werken | |
| modus vivandi | levenswijze | manier van leven |
| mordicus | onverzettelijk, hardnekkig, verbeten, volhardend | mordere=bijten in, vat krijgen op |
| mutatis mutandis | nadat veranderd is wat veranderd moet worden; zoals voornaamwoorden in een tekst in een ander geval | [/TD] |
| let goed op | noteer goed | |
| nihil | niets | [/TD] |
| er is niets nieuws (onder de zon) | [/TD] | |
| naam onbekend | ik weet de naam niet | |
| noli me tangere | raak me niet aan (1. zegt de verrezen Christus tegen Maria Magdalena volgens de Latijnse bijbelvertaling 2. voorstelling hiervan) | [/TD] |
| een stijlfiguur waarbij een gedeelte van een object genoemd wordt, terwijl het hele object wordt bedoeld | deel voor geheel | |
| p.m.= post meridiem | na 12.00 uur | na de middag |
| propedeuse | vanouds de eerste fase van een universitaire studie; sinds 1982 wordt de term gebruikt voor het eerste jaar in het gehele hoger onderwijs | [/TD] |
| naschrift | [/TD] | |
| niet welkom persoon | persoon uit de gratie | |
| primus inter pares | de eerste onder gelijken | [/TD] |
| wie heeft er voordeel van? | [/TD] | |
| voor wat hoort wat | het ene voor het andere | |
| quod erat demonstrandum | hetgeen bewezen moest worden | [/TD] |
| waar ga je naartoe? | [/TD] | |
| wat niet waar is | hetgeen niet het geval is | |
| semper fidelis (semper fi) | altijd trouw | [/TD] |
| wordt vaak tussen haakjes gezet achter een fout in een citaat, om de lezer erop te attenderen dat een stuk tekst zonder wijzigingen, dus met fout en al, is geciteerd | aldus, zo | |
| stante pede | terstond | op staande voet |
| status quo | bestaande toestand | [/TD] |
| met de hoogste lof | [/TD] | |
| onbeschreven blad; begrip over aangeboren en aangeleerde eigenschappen | [/TD] | |
| pauselijke zegen | voor de stad en voor de wereld | |
| vox populi | de stem van het volk | [TD][/TD]
