Hoe werkt vertalen

Als je goed bent in talen, loop je het risico dat vroeg of laat iemand je vraagt ‘even een briefje te vertalen’. Dat blijkt soms nog een hele klus, want: vertalen is een vak. En nog lastig ook, want een klein vertaalfoutje in een juridisch contract kan ertoe leiden dat de opdrachtgever voor veel geld het schip in gaat en de vertaler aansprakelijk wordt gesteld. Daarom is het de moeite waard om eens op een rijtje te zetten wat erbij komt kijken om een tekst goed te vertalen.

Vertalen is dus een vak

Er is een reden dat er vakopleidingen op HBO- en universitair niveau zijn waar je leert vertalen. Een uitstekende beheersing van zowel de bron- als de doeltaal is essentieel, maar met een goed woordenboek ben je er nog niet: je moet ook op de hoogte zijn van uitdrukkingen en gezegdes. Bekende en flauwe voorbeelden als ‘het regent katten en honden’ (letterlijke vertaling van ‘it’s raining cats and dogs’) komen helaas echt voor. En het kan nog erger – deze vertalingen komen uit echte boeken en films!

• Wat te denken van de briljante ondertitelvertaling van ‘hope springs eternal’: “Ik hoop dat de lente eeuwig duurt.”. Met deze bekende Engelse uitspraak wordt eigenlijk bedoeld dat er altijd nog hoop is...
• Het illegaal starten van een auto wordt wel ‘jump’ of ‘jump start’ genoemd in het Amerikaans. Als iemand dan naast een auto staat en aan zijn kameraad vraagt ”Can you jump it” dan is “Kun je erover heen springen?” misschien niet helemaal de beste vertaling.
• Uit een Stephen King vertaling: “Hij liegt door zijn tanden” en het fraaie “Klaar als jij het bent!”
• En de aller- allerergste die ik ooit ben tegengekomen in mijn lange carrière als vertaler heeft betrekking op het Amerikaanse scheldwoord ‘dork’, een eikel of sukkel iets van die strekking. Als iemand een hele grote eikel is wordt het een ‘mega-dork’. De Amerikaan zegt dan: “We’re talking mega-dork” om maar aan te geven dat we het hier echt over een ongelooflijke sukkel hebben. En waar kiest de vertaler in dit geval voor? “We praten, megadork…”

Kies je onderwerpen zorgvuldig

Een vertaler kan geen tekst vertalen die hij zelf niet begrijpt. Vertaal teksten over dingen waar je verstand van hebt of waar je redelijkerwijs research naar kunt doen. Als je weinig te weten kunt komen van het onderwerp, waag je er dan niet aan. Je valt ongetwijfeld al door de mand met het vakjargon of maakt zelfs storende fouten waardoor de tekst elke geloofwaardigheid verliest.

Snappen wat er staat is één ding, je moet vervolgens ook weten wat het inhoudt in de cultuur en taal waar je naartoe vertaalt. Juridische teksten zijn dan ook extra spannend, omdat de achterliggende systemen per land enorm kunnen verschillen. En als je een clausule in een juridisch stuk verkeerd vertaalt dan zouden de gevolgen wel eens niet te overzien kunnen zijn…

Schrijfvaardigheid

Spelling en grammatica zijn ook essentieel voor de geloofwaardigheid van de tekst.
Maar zelfs begrijpen van een tekst en foutloos kunnen schrijven betekenen nog niet dat je in staat bent om de stijl, inhoud, vorm en toon van de tekst moeiteloos over te zetten naar een andere taal. Een reclamefolder voor spijkerbroeken is in andere taal geschreven dan een handleiding voor een wasmachine, een contract of een toespraak van een minister. Al die nuances en fijngevoeligheid moet je beheersen, in beide talen.

Beëdigd vertalen

Het luistert dus nogal nauw met dat vertalen. Bij sommige stukken wil je wel zeker weten dat het goed gedaan is. Daarom wordt er soms gevraagd om een beëdigde vertaling. Een vertaler heeft voor de Nederlandse rechtbank, onder ede, verklaard dat hij of zij altijd waarheidsgetrouw zal vertalen in bepaalde taalcombinaties (je bent dus niet beëdigd voor alle talen).

De beëdigde vertaler heeft weinig vrijheid bij het vertalen: als zaken niet goed leesbaar zijn dan mag hij geen vertaling aanbieden, en ook mag hij fouten in het brondocument (verkeerd gespelde namen, telfouten of data ofzo) niet corrigeren. De vertaler verklaart dat zijn vertaling naar zijn idee waarheidsgetrouw, correct en volledig is. Hij zorgt dat origineel en vertaling bij elkaar blijven (onlosmakelijk aan elkaar verbonden zijn) en voorziet de verklaring van een stempel en handtekening: de vertaling is beëdigd.

Nog een stapje verder is de legalisatie van een beëdigde vertaling, bij officiële documenten willen de diverse partijen zeker weten dat deze door bevoegde personen zijn uitgegeven en dat de handtekeningen echt zijn. Legalisatie van documenten wordt gedaan door het ministerie van Buitenlandse Zaken. Zo moet de Nederlandse vertaling van onze beëdigd vertaler gelegaliseerd zijn door de Arrondissementsrechtbank, vervolgens door het ministerie van Justitie en ten slotte door het ministerie van Buitenlandse Zaken.

Gelukkig zijn er ook legalisatieverdragen, waarbij landen onderling hebben afgesproken dat het allemaal wel wat simpeler kan. De bekendste is het Apostilleverdrag; met de apostille geeft de rechtbank aan dat de beëdigd vertaler in het register van de rechtbank staat ingeschreven en dat volstaat voor de legalisatie.

Het mag duidelijk zijn: vertalen is meer dan een tekstje overtikken in een andere taal