In ieder mens schuilt wel een Reinaert

Het verhaal van Reinaert de Vos (ook wel: Van den vos Reynaerde) is misschien niet het oudste dierenverhaal uit de Nederlandse letterkunde, maar wel het bekendste en het blijft nu al ruim zeven eeuwen populair. Hoe kan dit verhaal uit de 13e eeuw zijn uitgegroeid tot de topstukken van onze literatuur, in kwaliteit vergelijkbaar met Multatuli's Max Havelaar? Daarvoor zijn veel argumenten te noemen, want Reinaert is meer dan zo maar een verhaal over dieren, rechtspraak, seks en kerkelijk gezag.

Vorm

Allereerst komt dat door de vorm: zowel kinderen als volwassenen houden van dieren en van verhalen, en dus ook van dierenverhalen. Dat is van alle tijden en van alle volken. Het bijzondere in de Reinaert is daarbij nog enerzijds dat achter alle optredende dieren mensen schuil gaan met hun ge- en misdragingen, streken en listen, maar anderzijds dat de dieren toch ook steeds gewoon dier blijven met al hun (on-)hebbelijkheden. Dat Reinaert door de tijden heen is gezien als schurk, moordenaar, bedrieger, en als schelm, listig, anderen betrappend op hun zwakheden, is waar. Maar bedenk daarbij wel dat veel van wat Reinaert als "mens" doet, zoals moorden en bedriegen, wettelijk strafbare feiten oplevert, maar dat het precies die gedragingen zijn die we van hem als dier natuurlijk en vanzelfsprekend vinden.

Tijdgeest

Iedere tijd creëert zijn eigen Reinaert. In de late middeleeuwen was dat de slimmerik die in staat bleek het wereldlijk en geestelijk gezag te tarten, op zijn nummer te zetten, erover te triomferen. Dat vonden de gewone burgers wel leuk: zien dat de hoogwaardigheidsbekleders fouten maken en onderuit gaan. Later werd Reinaert weer meer gezien als de schurk die model stond voor de slechte gedragingen van burgers. Rond de Tweede Wereldoorlog was er zelfs een fascistische Reinaertversie waarin hij als tegenspeler een lelijke neushoorn Jodocus had die een jodenster droeg. En tegenwoordig is Reinaert weer meer de slimme jongen die zich omhoog weet te werken over de ruggen van wie boven hem staan.

Seks

Ook van alle tijden is het genoegen om te horen of te lezen over seksschandaaltjes. Dat is nu niet anders dan vele eeuwen geleden. Ook al mag het niet, we vinden het wel boeiend dat Reinaert een verhouding heeft met de vrouw van de wolf (en, naar later blijkt, al zeven jaar lang!), dat hij Cuwaert de haas (Coward; lafaard) "kapelaan maakt", wat destijds betekende: homoseksueel bevredigde van achteren. En als het deftige hondje klaagt dat Reinaert aan zijn worst heeft gezeten, dan weet de goede lezer al genoeg.

Dat de pastoor in de beruchte scène met Tibeert de kater helemaal bloot uit bed kwam (en een vrouw en zoon had, wat eigenlijk niet mocht, maar het gebeurde gewoon toch), haalt hem al behoorlijk van zijn voetstuk. Maar als Tibeert in doodsangst hem dan ook nog eens naar zijn klokkenspel springt en er een klepel afbijt, is dat voor de toehoorders geweldig: zo zet je het ontuchtig geestelijk gezag eventjes op zijn nummer!

Recht

De originele Vlaamse Reinaerttekst vertelt ons heel veel over het recht in Vlaanderen eind 13e eeuw. Zo moet Reinaert worden gedaagd voor het hof, want bij verstek kon je iemand niet veroordelen, omdat er hoor en wederhoor moest plaatsvinden. Nu kan dat wel. Er moesten maximaal drie dagvaardingen plaatsvinden (driemaal is niet alleen scheepsrecht, maar ook oud Vlaams recht) en als de gedaagde dan nog niet verscheen, kon hij wegens verstek worden veroordeeld, dus puur omdat hij niet was komen opdagen. Dat kan tegenwoordig niet. Als Reinaert niet zou verschijnen, zou niet alleen hij vogelvrij zijn, maar ook zijn familie en zou zijn huis worden afgebroken. Daarin kun je het tegenwoordige optreden van het Israëlische leger in de Palestijnse gebieden herkennen, maar binnen ons West-Europese recht is het ondenkbaar.

Geografie

Er worden in de Reinaert veel plaatsnamen genoemd. De meeste kunnen we nog steeds op de kaart terugvinden, vooral binnen de driehoek Antwerpen-Hulst-Gent, maar ook daarbuiten (Londen, Ardennen,...). Destijds gaf dat een verhaal een hoger waarheidsgehalte; tegenwoordig vinden we eerder dat die herkenning het verhaal leesbaarder maakt, althans meer iets van hier en nu, en niet iets van een sprookje ergens ver weg. Het voornaamste kasteel van Reinaert heet Malpertuus. Die naam komen we in Vlaanderen niet tegen, maar in heel Frankrijk meer dan 180 keer. Daar duidt het steeds op een plek die vroeger moeilijk doordringbaar was, zoals Reinaerts kasteel een onneembare vesting heet te zijn. De naam Malpertuus in "ons" verhaal is overgenomen uit de oudere Franse Roman de Renart, waar Malpertuis voor iedereen duidelijk verwees naar de vele plekken in Frankrijk die ook zo heetten.

Symboliek

De Reinaert staan bol van de symbolen en van magie. Veel daarvan herkennen wij nu niet meer, maar oorspronkelijk moet het de mensen heel veel hebben gezegd. Of het nu gaat om de steeds terugkerende getallen 3 en 40, of over naammagie of boommagie, de voorbeelden zijn talrijk. Daarbij speelt ook de middeleeuwse spanning tussen (christelijk) geloof en (heidens) bijgeloof een rol. Wie zich daarin verdiept, kan ook vandaag de dag daarvan nog wel wat voorbeelden vinden. Zo is kerstmis van oorsprong een heidens (midwinter)feest, zijn de zwarte pieten van Sinterklaas eigenlijk de zwarte raven van Wodan die als sociale controleurs de mensen via de schoorsteen bespiedden en afluisterden om dat dan aan de baas te gaan vertellen.

Taal

We hebben aan de Reinaert tal van uitdrukkingen overgehouden:

• het haasje zijn (Cuwaert!)
• als de vos de passie preekt, boer pas op je kippen
• een vos verliest wel zijn haren, maar niet zijn streken
• een kat in het nauw maakt rare sprongen (Tibeert!)

En nog wel meer bekende of minder bekende zegswijzen. Los daarvan kunnen we uit de oude Vlaamse tekst veel leren over de taal van die tijd in Vlaanderen, en door de tekst te vergelijken met oudere en nieuwere teksten, over de taalontwikkeling in de late middeleeuwen.

Commercie

Er zijn niet veel literaire werken die erin zijn geslaagd een commerciële beweging in gang te zetten. Multatuli kon het: we hebben nu onze Max-Havelaarkoffie. Rond de Reinaert is er een heel commercieel circuit ontstaan. Dat begon vlak voor de Tweede Wereldoorlog met een Reinaertstandbeeld in Hulst en dat heeft zich later in een ruim gebied daaromheen verspreid. Wie in het Land van Waes (het gebied tussen Hulst, Antwerpen en Gent) rondtoert, ontkomt er niet aan: de talloze Reinaertafbeeldingen en -verwijzingen; twee ANWB-Reinaertroutes, zelfs Reinaertbier en Reinaertgebak zijn bij speciaalzaken verkrijgbaar.

Veel gelegenheden (winkelcentra, horecagelegenheden e.d.) zijn naar Reinaert vernoemd. En er bestaat in de serie Suske en Wiske een aflevering De rebelse Reinaert (die ongenadig de actuele Belgische politiek aan de kaak stelt!).

Al deze toeristische en commerciële verwijzingen naar Reinaert, maar ook het feit dat het verhaal ook in onze tijd nog veel als toneelstuk wordt opgevoerd en dat er tentoonstellingen aan Reinaert worden gewijd vormen het bewijs dat Van den vos Reynaerde nog steeds behoorlijk populair is. Misschien ook wel omdat veel mensen in zichzelf graag een Reinaert zien zitten.

Veel meer informatie over de Reinaert bieden de site van het Reynaertgenootschap en de culturele/toeristische site van het Land van Reinaert.