Boekverslag 'Iskander' - Louis Couperus

Boekverslag van de historische roman 'Iskander' van Louis Couperus. Compleet met uitgebreide samenvatting, basisinformatie en verhaaltechnische aspecten.

Basisinformatie

Genre

Historische roman

Stroming

Impressionisme, alles wordt heel detaillistisch beschreven met een groot aantal bijvoeglijke naamwoorden. Bovendien worden er veel synesthesieën en neologismen gebruikt, hetgeen kenmerkend is voor het impressionisme. Verder is het boek ook naturalistisch, omdat de personages duidelijk gevormd worden door hun race, moment et milieu.

Titelverklaring

Iskander is de Perzische verbastering van de naam van de hoofdpersoon, Alexander. Naarmate het verhaal vordert en Alexander zich steeds meer gaat gedragen als een Perzische despoot, wordt deze Perzische naam steeds vaker gebruikt.

Verhaal

Samenvatting

Het verhaal begint als Alexander getroffen is door een ziekte, na gezwommen te hebben in de rivier de Kydnos. Ondanks enkele aantijgingen aan het adres van zijn dokter, houdt Alexander vertrouwen in hem en de geneesheer betaalt dat vertrouwen terug door Alexander volledig te genezen. De veldtocht van Alexander was inmiddels zeer succesvol verlopen en hij had de Perzen reeds enkele smadelijke nederlagen toegebracht. Terwijl Alexander echter nog op sterven lag, was de Perzische grote koning voor het eerst zélf een leger aan het opbouwen, niet lang zou hij zich verschuilen achter generaals en huurlingenlegers. Het kwam uiteindelijk tot een slag bij de plaats Issos. Ondanks het grote overtal dat de Perzische troepen hebben ten opzichte van de Macedoniërs, weet Alexander de slag tot een goed einde te brengen. Enige smet op zijn overwinning is het feit dat koning Darius wist te ontsnappen.

De Perzische koning leefde in overdadige luxe en dit was niet anders als hij op veldtocht was. Toen hij op de vlucht sloeg was hij genoodzaakt al zijn bezittingen achter te laten, inclusief zijn hele familie. Toen Alexander na de slag zich meester maakte van het Perzische kamp, ging hij zeer respectvol om met de Perzische koninklijke familie, in tegenstelling tot wat de gewoonte was destijds. Over tijd zou hij zelfs zeer gesteld raken op de moeder van Darius, Sisygambis. In dit kamp vindt hij tevens de weduwe van zijn ex-rivaal Memnon, die reeds omgekomen was. Hij krijgt een relatie met haar en ze zal hem uiteindelijk een kind baren, Herakles. Na de slag bij Issos neemt Alexander tevens intrek in de ‘tent’ van Darius, al is zijn woonvertrek niet het enige wat hij van hem overneemt. De hof-eunuch Bagoas speelde een hele belangrijke rol binnen het bewind van Darius en ook Alexander maakt gebruik van hem. Aanvankelijk is hij niet meer dan een persoonlijke slaaf, maar naarmate de tijd vordert krijgt hij een steeds grotere invloed op Alexander, die hem vertrouwt. Dit vertrouwen is echter niet terecht, aangezien Bagoas heimelijk nog trouw is aan zijn oude meester Darius en zweert dat hij Alexander kapot zal maken, niet door hem acuut te vergiftigen, maar geleidelijk wraak te nemen.

Alexander trekt echter vrolijk verder, maar stuit al vrij snel op de stad Tyros, die zich weigert over te geven. Een maandenlang beleg volgt, wat uiteindelijk leidt tot de inname van Tyros. Alexander is ongekend furieus en laat alle inwoners kruisigen. Hij spreidt voor het eerst wreedheid ten toon, terwijl hij eerst zo bekend stond om zijn barmhartigheid. De Perzische invloeden tonen zich hier voor het eerst.

Hoewel het oorspronkelijke doel van de missie, hoewel onduidelijk geformuleerd, oorspronkelijk was de Perzen te straffen voor de Perzisch-Griekse oorlogen van enkele eeuwen eerder, wordt Alexander’s daadwerkelijke doel steeds duidelijker als hij een vredesvoorstel van Darius afwijst. Later zou hij er nog een krijgen en ook deze zou hij afwijzen.

Terwijl Darius ver in het oosten nieuwe legers op de been brengt, trekt Alexander verder langs de Middellandse Zee. Nadat alle steden in het huidige Israël veroverd zijn, trekt Alexander naar Egypte om een bezoek te brengen aan het orakel van Zeus-Ammon en als hij er toch is, laat hij zich gelijk tot farao kronen. Het orakel benoemt hem tevens tot zoon van Zeus. De Perzen, die een goddelijke koning gewend zijn, vinden dit prima, maar de Vrienden, met wie Alexander al van jongs af aan omging en nu veel belangrijke posities invullen in het leger, vinden het maar niets dat Alexander de rol van godheid op zich neemt.

Na orde op zaken gesteld te hebben in Egypte, trekt Alexander nu verder, naar het hart van het Perzische rijk, waar de grote koning hem opwacht. Het komt uiteindelijk tot een treffen nabij Arbela, op een groot geeffend strijdveld waar de grote koning zijn troepenovermacht optimaal kan gebruiken. Ondanks de overweldigende overmacht in aantallen, weet Alexander Darius opnieuw te verslaan, maar opnieuw weet Darius te ontkomen.

Alexander trekt nu verder richting Babylon, dat zijn poorten, door toedoen van Bagoas, zonder slag of stoot voor hem opent. Bagoas voorzag namelijk de invloed die de wereldstad Babylon, dat sinds jaar en dag bekend stond als de stad van de zonden, op Alexander zou hebben. De Macedoniërs vermaken zich prima in het mondaine Babylon en Alexander des te meer. Bagoas organiseert het ene feest na het andere en Alexander begint zich steeds meer te gedragen zoals de Perzische vorsten dat voor hem deden. Hij hult zichzelf zelfs in Perzische koningsgewaden, iets wat voor de Macedoniërs een brug te ver is. Alleen zijn trouwe vriend Hefaistion is solidair met Alexander en draagt ook Perzische kledij, maar de overige Macedoniërs waren zeer kritisch hierover. Het hield niet op bij Perzische gewaden, maar Alexander stond zijn Perzische onderdanen ook toe hem eerbetonen te geven die zij eerder ook aan Perzische koningen gaven. Alexander werd in Babylon eigenlijk in woord en gebaar een Perzische, Achaimenidische koning.

Na dus een flinke tijd in Babylon te hebben verbleven, trok Alexander verder richting de andere hoofdsteden van het Perzische rijk. De eerste die ze aandeden was Susa. Hier zou Alexander trouwen met Stateira, de zus van Darius, alweer een teken aan de wand. In Susa regelde Alexander verder vooral bestuurlijke zaken en trok al snel verder naar de echte zetel van de Achaemenidische dynastie: Persepolis. Hoogmoedig als hij is na nog geen enkele slag te hebben verloren, komt hij aan in Persepolis en geeft zijn leger vrij spel om de stad te plunderen. Ondertussen organiseert hij zelf een groot feest in het grote paleis van Persepolis en onder de invloed van grote hoeveelheden drank en onder aanvoering van de Atheense Thaïs, steekt de feestende meute het hele paleis in brand.

Na zijn roes uitgeslapen te hebben, heeft Alexander echter erg veel spijt van zijn daden. Hij gaat in het geheim zelfs terug naar Susa, naar Sisygambis, die hij inmiddels al min of meer als moeder beschouwt, om haar zelf het nieuws te vertellen en spijt te betuigen.

Ondertussen is Darius echter naar het noorden vertrokken, naar de satrapie Bactrië. Het vertrouwen in Darius neemt echter met de dag af en de satraap van Bactrië, Bessos, pleegt uiteindelijk een staatsgreep en slaat Darius in de boeien. Als Alexander hiervan hoort, trekt hij met de grootst mogelijke spoed naar het noorden. Al vrij snel vinden ze echter het lijk van Darius langs de weg, vermoord door Bessos. Alexander is woedend en neemt zich voor Darius te wreken.

Dit houdt in dat hij steeds verder de oostelijke satrapieën in moet trekken, richting Sogdië. Hoe verder oostwaarts ze trekken, hoe meer Alexander zich ongegeneerd gaat gedragen als een Perzische vorst, hij laat zelfs een lange baard staan, een gebruik van de Perzische koningen. Van de vrienden wordt nu ook verwacht dat ze Alexander bejegenen als een absoluut monarch en de meesten doen dit ook, doch schoorvoetend. De enige die dit, tot Alexander’s ergernis, niet doet, is Filotas, zoon van generaal Parmenion. Filotas was altijd al een levensgenieter geweest en vond bovendien dat Alexander een beetje te veel eer werd toegedicht en dat hij en zijn vader de eigenlijke ruggengraat van de expeditie waren. Als er op een dag een jonge page naar hem toe komt met het verhaal over een samenzwering tegen de koning, besteedt hij er niet zo veel aandacht aan en doet het af als onzin. Het gerucht van de samenzwering komt ook Alexander ter oren en als hij er achter komt dat Filotas hier reeds van op de hoogte was, is hij woedend. Hij laat Filotas stenigen op verdenking van participatie in de samenzwering. Ook zijn vader, Parmenion, wordt omgebracht omdat Alexander niet zeker kon weten in hoeverre Parmenion betrokken was geweest.
De sfeer in het leger is door dit voorval en tevens door de vaak onnodige wreedheid van de koning in zijn oosterse veldtocht, tot een dieptepunt gedaald. Als ze vervolgens in Sogdië aankomen en de koning gaat jagen in een koninklijk park, is de transformatie van Macedonisch heerser tot Perzische despoot volmaakt: Alexander kleed zich als een Pers, beweegt als een Pers en wordt behandeld als een Pers. Hij ergert zich zelfs aan de joviale handgebaren die de Macedoniërs sinds jaar en dag naar hem maakten en zou willen dat ze voor hem zouden knielen, zoals de Perzen dat deden.

Tijdens een van zijn vele festijnen maakt Alexander bekent dat hij de ambitie heeft om na India ook Europa te veroveren. De Perzen zijn razend enthousiast, maar de Macedoniërs reageren koeltjes, tot ergernis van Alexander. Beschonken als hij is, besluit Cleitos, een Macedonische veteraan, openlijk zijn kritiek te uiten. Alexander, minstens net zo beschonken, doodt hem uiteindelijk met een speer van een wachter, maar, vrijwel meteen getroffen door vreselijke spijt, barst in huilen uit.

Alexander is gebroken door verdriet, maar trekt uiteindelijk toch verder door de onherbergzame oostelijke satrapieën. In een opwelling besluit hij zelfs een tweede vrouw te nemen, Roxane, al zou zij al vrij snel een marginale rol spelen. Hij stuurt tevens Hefaistion terug naar Ekbatana, om het rijk te besturen terwijl Alexander zelf op veldtocht is, maar eigenlijk omdat hij de verwijtende blikken van zijn jeugdvriend niet langer aankan. Zijn volledige raad van adviseurs bestaat nu uit Perzen.

Na succesvol te zijn in de strijd tegen enkele Indische koningen, komt Alexander uiteindelijk bij het graf van de stichter van het Perzische rijk, Kyros. Hij ziet dat er niks meer over is gebleven van zijn vroegere glorie en realiseert zich dat alle roem vergaat. Vanaf dat moment is Alexander niet meer geïnteresseerd in het veroveren van India en keert het morrende leger al vrij snel terug.
Al vrij snel na hun terugkomst in aanvankelijk Susa en later Babylon, wordt Hefaistion ernstig ziek en komt te overlijden.

Alexander is gebroken door het verlies van zijn beste vriend en wordt ernstig ziek. Tot op zijn ziekbed wordt hij lastiggevallen door met name zijn vrouw Roxane, die vastbesloten is de troonopvolger te produceren. Zij weet enkele van de vrienden voor zich te winnen en samen vermoorden ze Alexander’s vrouw Stateira en haar zus Drypetis. Kort daarna sterft Alexander zelf. Hij laat geen erfgenaam achter, slechts chaos. Vrienden worden vijanden en de oude Sisygambis kwijnt langzaam weg.

Hoofdpersoon

Alexander is de hoofdpersoon in het verhaal. In het begin van het boek is hij geliefd door al zijn soldaten, het toonbeeld van een jonge, enthousiaste, Macedonische koning. Naarmate hij steeds meer in aanraking komt met de Perzische cultuur, neemt hij steeds meer zaken over uit die cultuur, tot afgrijzen van zijn vrienden en soldaten. Vanaf het moment dat hij in Babylon komt, gaat hij steeds openlijker zich gedragen als een Pers en bovendien steeds meer als een Perzisch despoot, tot hij niet meer te herkennen is.

Verhaaltechnische informatie

Opbouw

Het verhaal wordt chronologisch verteld en is opgedeeld in twee boeken, al heeft die splitsing geen directe invloed op het verhaal. Het verhaal wordt verteld door een neutrale verteller, die geen blijk geeft van enige voorkennis, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de verteller in Xerxes. Soms worden bepaalde perspectieven van bepaalde personages wel toegelicht vanuit het betreffende personage.

Taalgebruik

Het taalgebruik in Iskander is meer in lijn met Xerxes dan met De berg van licht. Hoewel nog steeds erg archaïsch, is het taalgebruik veel minder omslachtig en veel toegankelijker, hoewel nog steeds zeer descriptief.

“Het was midzomer en de wijde korenvelden golfden onder blauwen hemel hun gouden zee tusschen de oeveren van Budomos en Lykos; de wingerd slingerde er zijne festoenen tusschen de olijvenbomen; de hoeven, nog niet angstig verlaten van landlui, lagen er met hunne vreedzame huizingen, stallen en schuren verspreid; het loome vee plekte over de helling der heuvels.”

Thema

"Graecia capta ferum victorem cepit.” Het veroverde Griekenland veroverde zijn ruwe overwinnaar, schreef Horatius ooit. Precies hetzelfde is het geval in Iskander. Alexander is militair gezien heer en meester van de Perzen, wint slag na slag en verovert het gehele Perzische rijk. Als een sluimerend vergif neemt de Perzische cultuur, al dan niet gestimuleerd door Bagoas en zijn gekruide wijn, bezit van Alexander. Aanvankelijk laat hij oogluikend Aziatische gebruiken toe, tot hij uiteindelijk niet meer van een Perzisch despoot te onderscheiden valt. Dit vindt je ook terug in Alexander’s Perzische naam, in het begin van het verhaal noemt niemand hem Iskander, alleen het kleine jongetje Ochos. Na verloop van tijd komt het steeds vaker voor dat hij door de Perzen Iskander genoemd wordt en hij schijnt er geen moeite mee te hebben, tot hij uiteindelijk bijna meer Iskander dan Alexander genoemd wordt.

Motieven

Decadentie speelt een belangrijke rol in Iskander. De decadentie van de Perzische heerser komt al vrij snel naar voren als Alexander zijn tent betreed na de slag bij Issos, een tent die feitelijk gewoon een opvouwbaar huis is en van alle gemakken is voorzien. Verder worden er tot de verbeelding sprekende steden aangedaan als Babylon, de stad van de zonde, en met name Persepolis. Hoewel Alexander aanvankelijk niks moet hebben van alle luxe en niets accepteert behalve datgene wat zijn soldaten ook krijgen, zwicht hij uiteindelijk toch voor alle luxe en houdt hij dagenlange orgiën.

We vinden ook in deze historische roman van Couperus weer de tegenstelling tussen het oosten en het westen terug, in de vorm van een directe strijd tussen de beiden, net als in bijvoorbeeld Xerxes. Ook hier is het westen militair gezien weer de overwinnaar, al is de overwinning op cultureel gebied voor het oosten.