Boekverslag 'Hersenschimmen'

Hersenschimmen is een bekend werk van de schrijver Bernlef.(Bernlef is een pseudoniem voor Hendrik Jan Marsman) Het gaat over een dementerende man, Maarten Klein, die langzaam de grip op de wereld om hem heen verliest. In een korte tijd gaat hij van een intellectueel individu naar een zielige arme man in een hospies. In dit boekverslag worden de volgende aspecten behandeld: Samenvatting, Zakelijke gegevens, Themathiek, Motieven, Personages, Vertelvorm, Ruimte en Tuin.

Hersenschimmen

• Titel: Hersenschimmen
• Auteur: J Bernlef (Hendrik Jan Marsman)
• Uitgever: E.M. Querido uitgeverij BV, Amsterdam
• Jaar van uitgave: 1984
• Eerste druk:1984
• Genre: Psychologische roman
• Aantal bladzijden: 160

Samenvatting

Het verhaal gaat over Maarten Klein. Hij is al een oude man. Vroeger werkte hij bij een bedrijf dat IMCO heet en zich bezig houdt met visvangst. Hij is getrouwd met Vera, bijna 50 jaar, en samen met haar heeft hij 2 kinderen : Fred en Kitty. Deze zijn echter terugverhuisd naar Nederland terwijl hij en Vera in de Verenigde Staten zijn blijven wonen. Ze hebben een hond, Robert.

Maarten merkt dat hij de laatste tijd wat vergeetachtiger wordt. Hij weet niet meer hoe laat het is, en welke dag het is en af en toe vergeet hij om dingen te doen die hem gevraagd zijn. Dit beangstigd hem een beetje, maar eigenlijk geeft hij de winter de schuld. Het liefst gaat hij met Robert wandelen, om zijn gedachten van zich af te zetten.

Toch blijft hij piekeren over zijn vergeetachtigheid. Hij merkt op dat hij steeds vaker in zichzelf praat en dat hij in gespreken met anderen woorden gebruikt waar hij een hekel aan heeft/ die hij alleen op zijn werk gebruikte (bv enfin). Vaak denkt hij ineens aan vroeger en soms laten deze herinneringen hem dingen doen terwijl hij dat helemaal niet wilde. (scheuren van krant op de wc, zoeken van potlodendoosje). Angstvallig probeert hij dit geheim te houden. Tijdens een wandeling dwaalt hij in gedachten weer af. Uiteindelijk loopt hij naar de stad, waar hij het barmeisje verward met zijn eerste liefde. Roert is alleen naar huis gelopen en Vera gaat hem zoeken.

Hij gaat steeds duidelijker dementeren. Op een dag staat hij op en heeft hij in zijn hoofd dat hij naar een vergadering moet. Vera heeft echter voor de zekerheid alle deuren op slot gedaan. Uiteindelijk breekt Maarten de deur open en loopt hij naar een vakantiehuisje aan het strand. Ook deze breekt hij open en hij gaat binnen. Uiteindelijk komt hij weer bij bewustzijn en snel gaat hij terug naar huis. Zijn tas vergeet hij.

Vera belt Dr Eardly. Deze komt, maar zegt dat ze met Maarten foto’s moet kijken en dat het dan wel weer goed komt. Dit werkt echter niet helemaal. Vera belt Dr Eardly nogmaals en weer komt hij. Maarten houdt een hele redevoering. Als Robert buiten is, maar de deuren op slot zitten, slaat hij een raam in. Dit wordt later gemaakt door William, de buurjongen, aan wie Maarten de hele tijd naar Kiss vraagt (het dode hondje). Ook wil hij hem de hele tijd bier geven.

Dr Eardly komt weer. Maarten denkt hem te imponeren met een redevoering volgend de Simmic methode, maar eigenlijk komt hij niet uit zijn woorden door gebrekkig Engels. Dr Eardlyt geeft hem pillen. Hij wil hem een spuit geven, maar die slaat Maarten hem uit zijn handen.

Vera kan het niet meer aan en huurt hulp in: Phil taylor. Zij helpt met de verzorging. Maarten ziet haar als een vriendin van Kitty. Later verward hij haar met Kitty zelf en met Greet, zijn vroegere pianolerares. Als Maarten ’s nachts door het huis gaat rondlopen, geeft Phil hem een injectie. Hij wordt op het bed vastgebonden. Hij poept in bed en moet dan in bad. Hier krijgt hij een erectie, maar hij weet niet dat hjij dat zelf is, dat merkt hij pas als hij zijn gelid :p vastpakt. Hij ontsnapt nog een keer en komt weer in het vakantiehuisje terecht, waar hij zijn tas terugvind. Hij wordt teruggereden door een buurtbewoner, die hij voor een bevrijdingssoldaat aanziet. Dr Eardly komt en geeft hem weer een injectie. Als hij wakker wordt, verbrand hij de foto’s uit het fotoalbum. Vera en Phil binden hem vast op een stoel en bellen een inrichting. Dit is allemaal vreemd en raar voor Maarten, een nieuwe omgeving. Eerst ziet hij zijn medepatiënten nog staan, langzaam zakt hij weg en worden zijn gedachten één onduidelijke brei. Aan het eind komt er nog een vrouw bij hem op bezoek(hij herkent Vera niet). Ze vertelt hem dat het weer lente wordt.

Thema

Onzekerheid en ziekte zijn de twee grote thema’s in het verhaal. Dit wordt bevestigd met een aantal motieven. Maarten dwaalt door zijn ziekte steeds verder af van het normale leven. Hier wordt hij zelf heel onzeker van. Hij snapt niet wat er met hem gebeurt. Aan het begin heeft hij nog besef van zijn verminderende toestand, later niet meer. De verwarring blijft. Ook liefde is een thema. De liefde tussen Vera en Maarten is erg groot en sterk en dat is maar goed ook want anders had ze het nooit voor elkaar gekregen om voor haar man, die steeds verder aftakelt voor haar ogen, te kunnen zorgen.

Motieven

Een concreet motief in het verhaal is denk ik het boek “Our man in Havana”. Dit boek komt herhaaldelijk terug en hieraan kun je zien dat het steeds slechter met hem gaat. De eerste keer dat hij het ziet, weet hij niet dat het van hem is. Wel kent hij de schrijver en weet hij het verhaal en dat er een film van gemaakt is. Steeds als hij het weer tegen komt herinnerd hij zich minder en minder. Ook is taal een motief. Steeds minder weet hij gelijk te zeggen. Dit brengt hem in de war, hij kan in een keer niet meer goed puzzelen en praten in het Engels. Met zijn verlies aan taal, verliest hij de wereld om zich. Verdwijnen is ook een motief. Om hem heen verdwijnt de wereld langzaam. Om het motief te versterken laat hij ook Maarten zelf dingen verdwijnen. Voorbeelden hiervan zijn de ruit die hij inslaat, de foto’s die hij verbrand enz. Aan de oorlog denkt hij heel vaak in zijn flashbacks en waanbeelden en winter is ook een motief. Maarten heeft een hekel aan de winter, dan verdwijnt alles in het wit en wordt het allemaal hetzelfde. Het verhaal speelt zich af in de winter om het verband te leggen tussen het verdwijnen van dingen in de winter en in Maartens hoofd.

Personages

Maarten Klein

Maarten is de hoofdpersoon van het verhaal. Hij is degene die begint te dementeren. Vanuit zijn hoofd kijk je met hem mee hoe de wereld om hem heen veranderd en steeds meer onbegrijpelijk wordt. Maarten is een oudere, gepensioneerde man. Hij heeft de oorlog meegemaakt (hieruit komen dan ook vele aspecten terug tijdens het dementeren) en heeft zijn leven lang als secretaris gewerkt bij de IMCO, een bedrijf dat zich bezighoudt met vis. Hij was lange tijd verliefd op zijn pianolerares Greet. Zijn eerste meisje heette Karen. Hij is op jonge leeftijd getrouwd met Vera. Hij heeft Vera eenmaal bedrogen, toen hij voor de IMCO in Parijs was.

Samen met Vera kreeg hij 2 kinderen: Kitty en Fred. Met hen is hij naar de Verenigde Staten verhuisd. Daar zijn zijn kinderen opgegroeid, maar later zijn ze zelf weer terugverhuisd naar Nederland. Ook heeft hij een hond: Robert. Hij is heel gek op het beest, en naar mijn mening is de hond aan het begin een grote steun voor hem in zijn verwarring, aangezien hij Robert altijd herkent.

Vera Klein

Maartens vrouw. Ze werkte in de bibliotheek. Ze zijn al bijna 50 jaar samen. Vera heeft geen idee dat hij haar ooit bedrogen heeft. Samen hebben ze veel meegemaakt; de oorlog vol honger en geweld, kinderen en emigreren. Ze is hierdoor ook een sterke vrouw geworden en ze verheugd zich erop oud te worden met Maarten. Ze merkt al snel dat er iets fout is. Zodra ze begint te beseffen wat er gaande is stort zij van binnen in elkaar al laat ze dat aan de buitenkant niet zien. Zeker wanneer Maarten haar moeder gaat noemen en haar niet meer herkent krijgt ze het te kwaad. Ze raadpleegt artsen(die niet echt meewerken) en uiteindelijk neemt ze een hulp aan huis, hoewel ze Maarten liever zelf verzorgd had. Je leert haar kennen vanuit Maartens hoofd. Ook deelt hij ergens mee dat ze een goed mens is, maar dat ze soms als het gaat om reacties(emotioneel) wat op gang geholpen moet worden. Dit zegt hij in een flashback aan de bevrijding van de oorlog.

Fred en Kitty

De kinderen van Vera en Maarten. Fred is de oudste, Kitty de jongste. Ze zijn toen ze klein waren naar de VS geïmmigreerd, maar later zijn ze allebei weer teruggegaan naar Nederland waar ze nu een gezinnetje hebben. Soms komen ze over naar Amerika. Veel over hen kom je niet te weten. Van Fred weet je dat hij vroeger vaak wat had.

Phil Taylor

Phil is de hulp die Vera in huis neemt om op Maarten te passen als zij even weg is. Ze is tot op een zekere hoogte geïnteresseerd in wat Maarten verteld, maar vaak kijkt ze liever tv. Ze verzorgt hem goed. Een aantalkeer doet Maarten ongepaste dingen (zijn hoofd in haar schoot leggen omdat hij denkt dat ze Greet is, en een keer loopt hij binnen als ze naakt is, maar dan denkt hij dat ze Kitty is) en hier heeft ze wel last van, maar ze blijft toch. Omdat Maarten haar naam al niet meer kan herinneren wordt ze vaak beschreven als “blond meisje/blonde vrouw/vriendin van Kitty”.

Dr Eardly

Dr Eardly is de arts die Vera raadpleegt wanneer Maarten raar begint te doen. Dr Eardly constateert echter tot drie maal toe niet dat hij aan het dementeren is, maar zegt dat hij gewoon wat foto’s moet kijken en dat dat zal helpen tegen de vergetelheid op oude dag. Uiteindelijk schrijft hij ook medicijnen voor.

Robert

Robert is de hond. Hij is erg belangrijk voor Maarten, en waarschijnlijk ook een van zijn laatste houvast punten in de wereld.

Karl Simmic

Karl is een collega van Maarten die ooit zelfmoord heeft gepleegd.

William

William is de buurjongen die Vera een paar keer te hulp schiet. Hij is een beetje verlegen en wordt de hele tijd lastig gevallen door Maarten die hem bier wil geven en vraagt hoe het met Kiss(het dode hondje) gaat.

Vertelvorm

Het verhaal is geschreven vanuit Maarten. Vanuit zijn hoofd kijk je met hem mee hoe de wereld om hem heen veranderd en steeds meer onbegrijpelijk wordt. Het verhaal is ab ovo geschreven. Voor de rest speelt het zich in chronologische volgorde af met een groot aantal uitgebreide flashbacks. Aan het begin wordt er nog duidelijk geschreven, maar de gedachten gaan steeds meer sprongetjes maken en aan het eind zitten er gewoon grote gaten in.

Ruimte en tijd

Het verhaal speelt zich af in Glouchester, net boven Biston, in de Verenigde Staten. De voornaamste plek waar het speelt is het huis van Maarten en Vera, maar af en toe komen het strand, het huisje aan het strand en aan het eind het verzorgingstehuis voorbij.

Tussen het moment dat de eerste verschijnselen van dementie zich voordoen en het moment dat hij wordt opgenomen in een verzorgingstehuis zit slechts korte tijd. Het lijkt alsof het verhaal een paar maanden duurt, maar het blijkt dat dat het in 8-10 dagen gebeurt. Dit is natuurlijk onmogelijk, aangezien je niet zodanig snel kan dementeren.