Leesverslag: Op slot

Het boek "Op slot" is een zeer simpel maar goed geschreven boek. Het boek is geschreven door J. Bernlef in 2007.

Zakelijke gegevens

• Titel: Op slot
• Auteur: J. Berlef (Pseudoniem voor Hendrik Jan Marsman)
• Uitgeverij: Querido
• Jaar van Uitgave: 2007

Representatieve samenvatting

Het boek is in drie delen opgedeeld, ik zal per deel de gebeurtenissen beschrijven.

Deel I

Dick Noordeloos is een 80-jarige fotograaf die in het kustdorp E. woont. Hij loopt vaak langs de kustlijn en brengt ook dagelijks een bezoekje aan zijn even oude kameraad IJsbrand Blok, die kunstschilder is. Op de dag dat de roman begint, gaat Dick met zijn eigen sleutel die hij van het huis heeft bij Blok naar binnen en ziet dat hij ernstig ziek is. Hij neemt nog wel een paar foto’s met een digitale camera (die helemaal nieuw voor Dick is en die hij bovendien te modern vindt) waarschuwt nog wel de dokter maar die komt te laat, want schilder Blok is overleden aan een hartstilstand. Een zware klap voor zijn beste vriend. Het laatste woord dat hij uit de mond van IJsbrand hoort, is: “Geluk “of “Gelukt.” Hij belt naar Bloks dochter Karien die haar vader al heel lang niet meer gezien heeft. Ze komt toch direct naar zijn huisje in de duinen. Dick laat haar snel alleen en bekijk thuis de digitale foto’s van de stervende en gestorven kunstschilder.

De ikvertelster Karien verhaalt dan dat ze haar vader dertig jaar niet heeft gezien, namelijk vanaf het moment dat haar vader zijn vrouw Nadia in een inrichting heeft doen opnemen. Dat was in 1970 en het is nu najaar 2000. (Op de rouwkaart staat later 6 oktober 2000.) Dick leest ook de necrologie in de plaatselijke krant. IJsbrand Blok was op lokaal niveau wel bekend, maar landelijk was hij de laatste jaren als schilder minder van belang geweest. Het is dan ook een stereotype necrologie, die al een tijdje klaar leek te liggen bij de redactie.
Karien stelt de rouwadvertentie op en bezoekt daarna haar moeder die in een psychiatrische inrichting zit. Ze zegt helemaal niets meer en het lijkt er min of meer op dat ze dementeert. De begrafenis van haar vader is heel erg koel: ze heeft geen bloemen meegenomen; er zijn niet zoveel mensen en ze heeft geen toespraak voorbereid. Er wordt ook geen muziek gedraaid en binnen een half uurtje is alles bekeken. Er kijken wat mensen verwijtend in de richting van Karien.

Na de begrafenis ontmoet Dick Noordeloos Frank Vogels in een cafe: hij is een kunsthandelaar die wel geinteresseerd is in de verkoop van Bloks werk, maar daaraan vooraf zou eigenlijk een overzichtstentoonstelling moeten worden georganiseerd. Dick neemt Frank mee naar het huis van Blok en die vindt de schilderijen toch wel mooi. Hij vraagt Dick foto’s te maken voor de catalogus van de eventuele tentoonstelling. Karien heeft ook een kunstgalerie: ze heeft een gat in de markt ontdekt en maakt gebruik van het feit dat onbekend (maar ook slecht talent) drie keer moet hebben geposeerd om voor overheidsubsidie in aanmerking te komen. Van de verkoop van de schilderijen kan ze wel bestaan.

Dick denkt na over de eerste ontmoeting tussen IJsbrand en Nadia. Het was wel liefde op het eerste gezicht geweest: Nadia was heel mooi en menig man was jaloers, maar het was ook een eenvoudige vrouw: ze was verkoopster in een parfumeriezaak. Het is 1950. Vanaf het begin heeft IJsbrand schilderijen van haar gemaakt om haar schoonheid vast te leggen. Hij vertelt ook van de smetvrees die Nadia in de jaren daarna heeft opgelopen, totdat Blok haar in een psychiatrische inrichting liet opnemen. Daarna liet hij ook altijd meisjes naakt poseren. Misschien deed hij met hen wel eens iets.
Karien bezoekt opnieuw haar moeder, daarna bekijkt ze met Vogels de schilderijen van haar vader in het huisje in de duinen, maar die heeft ze natuurlijk al gezien, samen met Dick. Samen bekijken ze ook jeugdfoto’s. Het valt ook op dat Blok Nadia altijd zo jong mogelijk heeft willen schilderen op de portretten. En dat terwijl ze natuurlijk zelf wel ouder werd. Karien ontvangt later nog een keer Vogels en Hudde (een museumconservator) in het huisje en ze lijken wel wat te voelen voor een tentoonstelling. Het bijzondere in het huis is dat er een kamer is, die van Nadia vroeger, die op slot is. Geen enkele sleutel van Bloks sleutelbos past op de deur. Wat gaat er achter schuil?

Later vraagt Karien aan Dick of die een foto wil maken van Nadia. Ze denkt weer na over de relatie tussen haar vader en moeder: haar moeder deed wel altijd vreemd. Vooral nadat ze een kind had gekregen, wilde ze nauwelijks accepteren dat daarmee het verval van de schoonheid van het lichaam werd ingezet. Wanneer Karien en Dick samen naar de inrichting gaan, zegt Nadia wel wat tegen Dick omdat ze hem herkent. De verdere conversatie over de dood van IJsbrand lijkt op die met een dementerende vrouw. Dick maakt ook foto’s van de vrouw. Karien stelt zich wat meer open voor Dick en daarmee wordt ze wel sympathieker. Ze herinnert zich dat haar moeder altijd maar in bad zat vanwege haar smetvrees. Op de foto’s die Dick later klaar heeft gemaakt, staat een vrouw die zo gesloten is “als een oester”. Dick denkt naar aanleiding van opmerkingen van een assistent van hem na over Nadia : in feite is het een onaanraakbare vrouw geweest. Na de geboorte van Karien had ze ook geen seks meer gewild. IJsbrand had haar toch steeds weer op schilderijen vastgelegd. Dick vindt het beeld van Nadia net een kind lijken dat langzaam in verf gevangen werd, ingesponnen, beeld na beeld (blz. 113)

Deel II

Karien vindt dat ze echt een eenzaam kind is geweest: een vader die nauwelijks belangstelling voor haar had en altijd schilderde en een moeder die heel vreemd was. Ze stort zich in de armen van ene Theo, maar dat huwelijk loopt natuurlijk stuk. Inmiddels is ze tegen de vijftig jaar. Vanwege de jaloezie die ze in haar leven kende, dreef ze haar man Theo in de armen van andere vrouwen. Ook de relatie met haar moeder gaat slecht, want die is eigenlijk jaloers op haar eigen dochter vanwege haar jeugd. Karien wordt ook door haar vader naar een internaat gestuurd.

Het is in de derde week van november 2000 echt hondenweer. Er blijkt ineens licht te branden in het huisje van IJsbrand Blok. Dick ziet het en waarschuwt de politie: hij vreest inbrekers omdat de schilderijen er nog steeds hangen. Dan blijkt ook dat de kamer van Nadia open is gemaakt. Er is een ravage te zien, want in de kamer lagen de zelfportretten van IJsbrand: die zijn uit de lijsten gehaald en allemaal door midden gesneden. Wie zou dat hebben gedaan? Dick weet het niet. De politie zal een onderzoek instellen.

Karien wordt gebeld dat haar moeder plotseling is overleden. Zo is ze binnen korte tijd haar beide ouders kwijtgeraakt en staat ze bij de kisten in hetzelfde sterfhuis. Met Dick bezoekt ze het huis van IJsbrand: de kamer van Nadia is open en ze treft er enkele schriftjes aan met het handschrift van Nadia.

Tijdens de plechtigheid spreekt Karien over haar moeder.Ze is ruim zeventig jaar geworden. Ze was zijn vaders muze geweest. Na de begrafenis echter vertelt een Surinaamse verpleegster dat Nadia een paar dagen voor haar dood was weggelopen, maar dat de inrichting dit geheim wilde houden. Ze was onderweg door een automobilist opgepakt, maar ze had door de kou en de regen een fikse longontsteking opgelopen en was als gevolg daarvan overleden. Het wordt Karien duidelijk dat haar moeder de zelfportretten van haar vader heeft vernield. Ze belt de politie op met het verzoek het onderzoek naar de inbraak stop te zetten.

Karien is ondersteboven van de ontdekking. Ze beseft dat haar moeder een gevangene van haar vader is geweest. Wat begon uit liefde en bewondering, was een obsessie voor IJsbrand geworden. Hij had de consequenties niet kunnen overzien, maar in feite had hij haar moeder vermoord. Deze had in de dagen voor haar dood wraak genomen door de zelfportretten te vernietigen. En Karien doet de derde rituele moord: ze stopt de schriften in de kachel van IJsbrand en verbrandt ze. Het is de symbolische poging om zich van haar ouders te bevrijden: een rituele moord.

Deel III

Het is 14 januari 200: de overzichtstentoonstelling van het werk van Blok wordt geopend. Dick krijgt de catalogus waarvoor hij foto’s heeft aangeleverd. Er zijn foto’s van de schilderijen en een van Nadia (uit de inrichting ) opgenomen. Karien wordt uitgenodigd bij de opening maar zij en Dick voelen zich niet op hun gemak. De zelfportretten zijn weer gerestaureerd. Zowel zij als Dick kunnen het allemaal niet meer aanzien en vluchten weg. Ze gaan samen naar IJsbrands huis. Ze vertellen elkaar dat het afbeelden van de schilderijen van Nadia en van IJsbrand zelf iets obsceens had. De schilderijen zullen het allemaal overleven: dat was IJsbrand toch maar gelukt: (Dat zijn ook z’n laatste woorden?) Ze praten over de obsessie van IJsbrand voor Nadia, die hij in zijn portretten wilde vangen. Karien vertelt van Nadia’s laatste handeling. Ze zegt tegen Dick dat ze nu eindelijk van haar ouders verlost is: ze voelt zich bevrijd. Dick vindt echter ook dat ze eenzaam is. Hij laat haar alleen en gaat naar zijn eigen huis. Daar pakt hij zijn digitale camera en wist de laatste foto’s van IJsbrand uit het geheugen van de camera.

Analyse

Genre

Het boek “Op slot” is een psychologische roman over verval, vrijheid, liefde, eenzaamheid en gevangenschap.

Opbouw

• Motto: Het boek bevat geen motto.
• Indeling: De roman is in drie delen verdeeld. Deze worden met Romeinse cijfers aangegeven. Deel I wordt verdeeld in 17 hoofdstukken. Deel II in 8 en deel III in 3. De hoofdstukken hebben geen titel maar een cijfer. Het zijn vrijwel allemaal korte hoofdstukken, die heel goed en snel leesbaar zijn. Het boek begint met de dood van de schilder IJsbrand, het eindigt met de tentoonstelling van IJsbrands kunstwerken.
• Het verhaal wordt chronologisch verteld.
• Het boek begint met de avond waarop Dick Noordeloos zijn vriend IJsbrand dood aantreft.
• Het boek heeft een gesloten einde omdat Dick Noordeloos erachter komt wat er zich in het leven van zijn vriend IJsbrand heeft afgespeeld.

Personages

Dick Noordeloos: is fotograaf en de beste vriend van IJsbrand Blok. Hij is 80 jaar oud. Dick is erg nuchter en houdt wel van een grapje. Je komt niet zo heel veel over hem te weten, en daardoor komt hij nogal saai op de lezer over. Je ziet Dick niet echt veranderen in de loop van het verhaal hij is daarom een flat character.

IJsbrand Blok: is schilder en de beste vriend van Dick Noordeloos, hij overlijdt op tachtigjarige leeftijd. Dit gebeurt in het begin van het boek. Hoewel je zou denken dat je daarna niks meer te weten komt over IJsbrand is dat in dit geval niet zo. Hoe verder je in het boek leest hoe meer je over IJsbrand en zijn vrouw te weten komt. Hij is dus een round character. Je komt te weten dat hij zijn vrouw meer als een bezit (obsessie) zag en niet echt liefde voor haar had. Tevens was IJsbrand een zeer zwijgzaam persoon.

Nadia Blok: is de vrouw van IJsbrand. Het hele boek draait eigenlijk om haar, want als Dick foto’s moet maken van IJsbrands schilderwerken komt hij steeds meer te weten over Nadia. Over Nadia kom je te weten dat ze zich haar hele leven bij IJsbrand rot heeft gevoeld doordat ze moest poseren voor IJsbrands schilderwerken en dat ze IJsbrand haar hele leven niet heeft gemogen. Nadia is een flat character doordat ze in het verloop van het verhaal niet veranderd.

Karien Blok: is de dochter van IJsbrand en Nadia, ze werkt in een kunstatelier. Ze heeft haar beide ouders nooit gemogen. Haar vader was namelijk altijd schilderen en haar moeder gaf haar geen aandacht omdat ze alleen maar met zichzelf bezig was. Karien is een round character.

Perspectief

Er zijn twee vertelinstanties: de dochter van de schilder IJsbrand Blok en zijn beste vriend Dick Noordeloos. De laatste vertelt in de hijvorm en in de onvoltooid verleden tijd en de dochter Karien vertelt eveneens in de onvoltooid verleden tijd, maar in de ikvorm. Ze wisselen elkaar af in alle drie de delen.

Tevens komt er in deel II hoofdstuk 7 nog een verteller voor, deze verteller verteld de fragmenten uit de schriftjes van Nadia. Die gaan over het verleden van Nadia met betrekking tot de relatie met IJsbrand. Nadia is daarin de ik-verteller en zo’n “dagboekconstructie” is natuurlijk ook een bekende en vaak gehanteerde vertelwijze. Nadia vertelt als het ware in dagboekvorm (maar met heel korte fragmenten zonder data) in de onvoltooide tegenwoordige tijd, voornamelijk over haar relatie met IJsbrand.

Ruimte

De handelingen spelen zich af in het kustdorp E. De vrijheid van de zee staat dan symbolisch tegenover de gevangenschap van Nadia. De kamer die afgesloten is (en het geheim van Nadia bewaart) en de psychiatrische inrichting zijn symbolische ruimten voor de gevangenschap waarin Nadia tijdens haar huwelijk kwam te verkeren. Ze sloot zich in de ruimte af voor de wat viezige schilder, ze leed aan smetvrees en kwijnde tenslotte helemaal weg in de inrichting. Om zich definitief voor haar dood van haar man te bevrijden ontvlucht ze uit de inrichting, ontsluit de kamer en doodt IJsbrand symbolisch door zijn zelfportretten te vernietigen.

Tijd

De vertelde tijd is van begin oktober 2000 tot januari 2001. Dat is af te leiden aan concrete gegevens van de rouwkaart en de necrologie bij de dood van IJsbrand en de datum van 14 januari wanneer de tentoonstelling over zijn werk wordt geopend. In november 2000 sterft Nadia.
Het boek is chronologisch opgebouwd en er vinden veel flashbacks plaats die een kijk geven op het leven van de familie Blok.
De verteltijd is 185 bladzijde.

Titelverklaring

De titel “Op slot” is niet moeilijk te verklaren. In de eerste plaats is er de verwijzing naar de kamer van Nadia die op slot zit. In de kamer liggen de zelfportretten van de schilder en Karien vindt er later ook de schriften waarin haar moeder dingen vertelt over haar relatie. Talloos zijn de verwijzingen in de roman naar sleutels, sloten, opgesloten of gevangen zitten (bijvoorbeeld Nadia was gesloten als een oester, ze was bevroren in haar beeld). Die symbolisch verwijzingen slaan ook allemaal terug op de titel. In feite was Nadia zelf ook op “slot gegaan” voor de liefde van haar man. Ze sluit zich namelijk helemaal voor hem af, door heel vaak in de badkamer te gaan zitten (het afvoeren van vuiligheid) terwijl hij in zijn atelier bezig was.

Motief

Het eerste motief dat ik naar voren wil brengen is haat. Ik denk dat dit het duidelijkste motief is. Nadia haat haar man IJsbrand namelijk al jaren, maar durft hier niet voor uit te komen. Dit is uiteindelijk ook de rede dat ze twee schilderwerken van IJsbrand doormidden snijdt.
Een tweede motief kan uiterlijk zijn. Nadia gaf IJsbrand namelijk alleen maar liefde met haar uiterlijk echt qua innerlijk waren ze namelijk heel anders.

Thema

In het boek “op slot” komen verschillende thema’s voor. Dit zijn de belangrijkste:

Verlies

Wanneer IJsbrand Blok plotseling overlijdt, verliest Dick zijn beste vriend, Karien haar vader en Nederland een schilder. Het is aan Dick en Karien om de puzzelstukjes aan elkaar te leggen en een weg te banen door de schilderijen en herinneringen in het oude huis aan zee. Gevoelens van eenzaamheid en verlatenheid komen boven waar hun bestaan allang vergeten was.

Isolement

IJsbrands vrouw Nadia is lang geleden gestopt met praten en zit in een inrichting. IJsbrand verheerlijkt haar tot op het moment van zijn sterven in zijn schilderijen. De schilder heeft tijdens zijn leven een isolement opgebouwd waarin alleen Dick en zijn innerlijke voorstelling van de Nadia waar hij verliefd op werd een plaats in hebben gehad.

Eindoordeel en evaluatie

Ik vond het boek “Op slot” goed geschreven, wat voornamelijk kwam door de gemakkelijke schrijfstijl van Bernlef. Ook bevat het boek korte hoofdstukken die zijn opgedeeld in korte alinea’s. Doordat de personen en plaatsen en zeer nauwkeurig beschreven zijn, kon ik mij een goed een goed beeld vormen van datgene wat er gebeurt. Het boek beschrijft een niet alledaags onderwerp waardoor het mij bleef boeien. Ook de afwisseling tussen het vertellen van Dick Noordeloos en Karien werkt zeer positief en zorgt voor een niet langdradig verhaal. In het begin dacht ik dat het boek op een detective zou lijken, maar deze verwachting kwam niet uit. Dit vond ik overigens geen tegenvaller. Doordat de schrijfstijl van Bernlef me erg aansprak ben ik van plan om nog vaker een boek van hem te gaan lezen.