Boekverslag: 'Spaanschen Brabander', G.A. Bredero

'De Spaanschen Brabander' is een boek uit de 17e eeuw, geschreven door G.A. Bredero. Het is geschreven in een voor ons vrij lastige taal, een boekverslag kan daarom erg handig zijn. Dit boekverslag geeft onder andere informatie over de politieke, culturele en sociaal-economische achtergronden, voorzien van citaten uit het boek.

Beschrijving

Algemeen

• G.A. Bredero,
• Spaanschen Brabander,
• Amsterdam, 1618,
• Bewerking door Guus Rekers.

Verdieping

De politieke achtergronden

Bredero schreef dit boek in 1617. De historische tijd van het verhaal is ongeveer 1575, en het speelt zich af in Amsterdam.
In 1568, toen Willem van Oranje met zijn leger van Geuzen het Spaanse leger bij Heiligerlee versloeg, begon de Tachtigjarige Oorlog. Dit betekent dat in het verhaal de oorlog al zo'n zeven jaar bezig was. Toch zie je elementen in het verhaal terugkomen, die nog niet plaats hadden gevonden en nog niet bekend waren in 1575. Zo heeft in het verhaal Amsterdam al de positie van Antwerpen volledig overgenomen, iets wat eigenlijk pas na 1585 zou gebeuren. Bredero heeft in het verhaal dus enige elementen uit zijn eigen tijd verwerkt (anachronismen). Een kenmerkend element uit de Tachtigjarige Oorlog die is aan te wijzen in het verhaal is bijvoorbeeld de verplaatsing van de (handels)activiteiten van Antwerpen naar Amsterdam. Antwerpen was namelijk in Spaanse handen gevallen, waardoor veel protestanten en kooplieden naar Amsterdam vluchtten. In de tekst kun je de volgende uitspraak van Andries lezen, die betrekking heeft op dit element: 'Wie brachten hier bedrijvigheid en handel? Dat waren wij!' (r. 1032). Dit element kun je ook met Jerolimo verbinden, alhoewel hij andere motieven had om uit Antwerpen te vluchten: hij moest zijn schuldeisers ontvluchten. Een ander element is te vinden in een andere uitspraak van Andries: ' 't Gaat zo een beetje, maar 't is niet goed. Het land is overal in alarm. De één wil ons hier aanvallen, en de ander daar. 't Is duivelswerk. En dan nog de binnenlandse twisten en onenigheid in de kerk: als kikvors en de muis onderling hakkentakken, kan de kiekendief ze bij verrassing beide pakken.' (r. 1007 t/m 1011). Hertog van Alva was van plan flink orde op zaken te stellen, en er waren plannen om Amsterdam aan te vallen, zoals ook in de vermelde passage is te lezen. Bovendien verwijst Andries nog naar de onenigheid in de kerk, naar het conflict tussen de Rooms-katholieken en de Protestanten. Hij verwijst hier dus naar de Reformatie. Het patriottisme zien we terug in Jan Knol. Hij baalt ervan dat er een overvloed van vreemdelingen is komen aanzetten in Amsterdam: ' Want wat de vreemdelingen hier naartoe hebben gebracht of gehaald, dat moet, verdorie, veel te duur door ons worden betaald.' (r. 1024).

De sociaal-economische achtergronden

Een uitspraak van Jan Knol: 'Lang zo slecht niet, kun je beter zeggen. Want met die lui van buiten kregen we hier in de buurt veel doortrapte schavuiten. Want wat de vreemdelingen hier naartoe hebben gebracht of gehaald, dat moet, verdorie, veel te duur door ons worden betaald. De ouderwetse degelijkheid waar wij zo vaak van spreken is onder al dat nieuwe bedrog vrijwel bezweken. Waar is nu nog de eerlijkheid en de Hollandse trouw? Je zou ver moeten zoeken als je die vinden wou. Toen was een woord een woord, nu moet je alles precies beschrijven als je voor gemene oplichters bespaard wilt blijven.' (r. 1022 t/m 1031). Uit deze uitspraak blijkt dat de oud-Amsterdamse normen en waarden verloederen door vreemdelingen en bedelaars als Robbeknol. Amsterdam werd een toonaangevend handelscentrum, maar de bedelaars werkten niet bepaald mee aan de economische groei. Ook de schout en de secretaris waren hiervan op de hoogte, en kondigen een verordening tegen de bedelarij af. Bredero is dé bron om meer te weten te komen over dit nieuwe handelscentrum. Van bedelaars tot hoeren, en van kooplieden tot zwervers, alles wordt uitvoerig beschreven. Dit verhaal is in te delen bij de stedelijke, burgerlijke literatuur. Uit het verhaal wordt namelijk duidelijk wat in de stad gewenst en ongewenst gedrag was. Het verhaal draagt dus bij aan het creëren van een stedelijke gedragscode. Bredero stond er dan ook om bekend zijn burgerlijk publiek een morele spiegel voor te houden. Door de personages Jan en Andries in zijn verhaal te verwerken, schetst hij onbeschaafd en dus ongewenst gedrag. Zij zijn namelijk personen uit de lagere klassen en zijn te beschuldigen van oplichting, overmatig drankgebruik en hoerenloperij. Ook Jerolimo draagt natuurlijk bij aan deze functie. Deze grote oplichter, die zelfs vlucht voor zijn schuldeisers, is natuurlijk hét voorbeeld van ongewenst gedrag, hoe edel hij zich ook gedraagt. Zelfs de hoeren hebben door dat deze schone schijn bedriegt.

De culturele achtergronden

Bredero was lid van de rederijkerskamer 'D'Eglentier'. De rederijkers werden bij vele stedelijke activiteiten ingeschakeld. Dit verklaart waarschijnlijk waarom Bredero in dit verhaal zo veel wist te vertellen over de stad. Bovendien werden in de rederijkerskamers de nieuwe opvattingen over het geloof en de ideeën van de Renaissance en het humanisme druk bediscussieerd. Dit heeft hem de kennis verschaft voor het schrijven van dit verhaal. Zo laat Bredero door de uitspraken van Jan Knol aan de lezer weten dat het volk niet zo positief tegenover de hervorming stond. Dit stuk bevat het genre 'komedie', en in lichte mate het genre 'tragedie', waarin je dus ziet dat de hernieuwde aandacht voor de klassieke kunst, in de literatuur met name voor de klassieke genres, ook in deze tekst is aan te wijzen. De Renaissance heeft dus invloed gehad op dit verhaal. Sporen van het stoïcisme zijn ook aan te wijzen in de tekst. Jerolimo lijkt namelijk, ondanks zijn benarde situatie, erg kalm en standvastig. Krijgt hij problemen met de schuldeisers, geen probleem, hij vertrekt naar Amsterdam. Komen de schuldeisers hem achterna, geen probleem, met een vlot praatje lost hij ze af, om vervolgens te vertrekken naar Vianen en Culemborg. En ondanks zijn lage stand en lege portefeuille, probeert hij zich te kleden als een rijk man, en eet hij met manieren. In deze tekst is dus ook de heroriëntatie op het klassieke denken aan te wijzen, iets wat bij de Renaissance hoorde. De functie van de Renaissancistische literatuur is ook in dit verhaal terug te vinden. Zoals al eerder vermeldt, houdt Brederode zijn stedelijk publiek vaak een morele spiegel voor. Daarvan is ook hier sprake, waardoor deze tekst de maatschappelijke taak in de Renaissance nastreefde: het geven van wijze lessen en kritiek. Deze tekst bevat niet alleen sporen van wijze lessen (utile), maar ook sporen van vermaak (dulce). Als lezer heb je de neiging de kant van Jerolimo te kiezen, en het was voor het stedelijk publiek dan ook een groot vermaak om te horen hoe Jerolimo iedereen te slim af was, waardoor hij het verhaal voor zichzelf deed eindigen in een happy end.

De literaire stromingen en genres

Dit verhaal behoort tot de blijspelen. Verschillende kenmerken van een blijspel zijn aan te wijzen in dit verhaal. Zo treden er vooral mensen uit de lagere klassen op de voorgrond. In dit verhaal zijn dat natuurlijk Jerolimo en Robbeknol, beide erg arm en afkomstig uit een lage stand. De tekst is uitgewerkt in spreektaal, ook typerend voor een blijspel. Voor de aanhangers van Jerolimo is ook het derde kenmerk, het happy end, van toepassing op dit blijspel. Jerolimo overwint immers uiteindelijk. Als je juist aan de kant van de schuldeisers staat, heeft het verhaal geen happy end, omdat de schuldeisers nog steeds niet hebben bereikt wat ze voor ogen hadden. Toch heeft dit blijspel ook een tragische ondertoon. Je leest over ziekte (de pest), armoede, schulden, diefstal en prostitutie. Geen van alle zijn grappige onderwerpen.

De functies

Dé functie in dit verhaal vind ik de morele spiegel die Bredero ons voorhoudt, door boers en ongewenst gedrag te schetsen. Je ziet precies hoe het niet moet. De moraal die in de spiegel schuilt is voor het grootste deel terug te vinden in Jerolimo. Hoe goed hij zich ook kleedt, en hoe gemanierd hij zich ook gedraagt, vrijwel niets daarvan is terug te vinden in zijn innerlijk. De moraal is 'uiterlijke schijn bedriegt'. De Spaanschen Brabander is geschreven voor een stedelijk publiek. Zij moesten in de morele spiegel kijken. Het stedelijke volk kreeg een door Bredero gekleurd beeld van een tot een corrupte en met vreemdelingen overspoelde veranderde stad. Jan Knol krijgt een grote rol in het vormen van de spiegel, omdat Bredero hem gebruikt om zijn mening over de stad te geven. Hij vindt namelijk dat de oorzaak van de veranderingen in de stad is te vinden bij de toestroom van vreemden, precies zoals Jan Knol in het stuk verwoordde.