Plichtethiek: een stroming binnen de ethiek

Iedereen heeft te maken met plichten. Aan veel plichten wordt voldaan zonder dat mensen daar nog expliciet bij stilstaan. Bijvoorbeeld: het betalen van een rekening. Plichten zijn belangrijk omdat ze handvatten geven voor mensen en organisaties en daarmee een leefbare samenleving creëren. Toch is niet altijd even helder aan welke plichten een organisatie moet voldoen of botsen de verschillende plichten. Kant biedt ons een mogelijke oplossing!

De menselijke wil

Om te begrijpen wat plichtsethiek inhoud kijken we naar één meest invloedrijke wetenschappers op het gebied van de plichtsethiek: Immanuel Kant. Kant tracht met zijn theorie over ethiek te komen tot één uniforme standaard. Door het handelen af te stemmen op deze standaard zouden we ethisch handelend zijn. Het fundament van deze standaard is gebaseerd op hetgeen dat volgens Kant altijd onvoorwaardelijk goed is: de goed wil van mensen. Om tot ethisch handelen te komen is het menselijk verstand nodig. Kant maakt een duidelijk onderscheid tussen handelen dat gebaseerd is op het verstand en handelen dat gebaseerd is op emoties. Ethisch handelen gebeurt in de vrijheid dat een mens kan kiezen hoe hij handelt. Emoties sturen mensen en daarmee bedreigen zij de zelfstandigheid van mensen. Dit vormt een verklaring dat mensen soms immoreel handelen. Mensen kunnen worden 'meegesleurd' door emoties waardoor het verstand vertroebelt en er anders wordt gehandeld dan wenselijk is.

Maxime

De mens kan vrij handelen en zal zich daarom regelmatig afvragen wat hij of zij moet doen. Er zal vaak vanzelf een gevoel opkomen dat als een soort van verplichting aanvoelt. Dit voelen noemt Kant de plichtservaring. Dit gevoel dringt zich op en vormt volgens Kant de essentie van ethiek. Volgens Kant zijn handelingen terug te voeren op basisregels die hij omschrijft als 'maxime'. Deze maxime geeft aan hoe iemand wil leven en vormen daarmee de moraal die iemand zichzelf oplegt. De maxime is algemeen van aard en daardoor is er een vertaalslag nodig naar specifiekere situaties. Als voorbeeld noemt Kant de maxime: eerlijkheid. Het eerlijk handelen kan voortkomen uit de behoefte om aardig te worden gevonden maar ook uit de angst voor het hiernamaals. Handelingen kunnen dus uit verschillende maximen voortkomen. De maxime kan gebruikt worden als handleiding om goed te handelen. De maxime mag zichzelf niet tegenspreken. Iedereen moet dezelfde maxime kunnen volgen zonder dat deze maxime botst. Een voorschrift (maxime) dat hieraan voldoet wordt categorisch imperatief genoemd en stamt af van voorschrift (imperatief) en onvoorwaardelijk (categorisch).

De drie formuleringen

Om te weten wanneer de mens 'goed' handelt heeft Kant drie formuleringen opgesteld waarmee algemene plichten ontwikkelt kunnen worden. De eerste formulering is het meest bekend. De morele wereld wordt uitgewerkt in deze drie formuleringen:

• Formulering 1: Handel alsof de maxime die aan jouw handeling ten grondslag ligt tot algemene wet verheven kan worden. Formulering 2: Handel op die manier, dat je de mensheid, in je eigen persoon en in de persoon van een ander, altijd ook als doel, nooit als middel op zich behandelt.
• Formulering 3: Handel alsof je lid was van het ideale koninkrijk der doelen, waarin je zowel subject als soeverein bent.

Plichtethiek in de praktijk

In de praktijk komen we veel elementen tegen van de plichtethiek. Vooral in de westerse cultuur. Denk hierbij aan termen zoals vrijheid, gelijkheid en verantwoordelijkheid. Mensen mogen niet zomaar gereduceerd worden tot een doel of object. Denk aan de strenge verboden om mensen te gebruiken voor medicijnproeven of menselijk schilt. De ethiek van Kant komt terug in organisatorische verbanden die zorgen voor stabiliteit: respect voor elkaar, naar elkaar luisteren en duidelijke afspraken. De kernwaarden van Kant vormen tevens de fundamenten van bestuur. Een ethisch bestuur is rechtmatig en biedt mogelijkheden tot inspraak. in de praktijk is de plichtethiek van Kant erg veeleisend. De standaarden (het voldoen aan de drie formuleringen) zijn erg hoog in de praktijk daarom niet altijd haalbaar. De plichtethiek wordt soms ook plichtenleer genoemd en is deontologisch van aard. Het is een stroming die uitgaat van absolute gedragsregels die vaak als normen handvatten bieden voor het menselijk handelen. In de praktijk komen we plichtethiek dus dagelijks tegen en kunnen we de drie formuleringen gebruiken als toetsingskader voor ethisch handelen!