Utilisme: een stroming binnen de ethiek

In de praktijk worden bestuurders geconfronteerd met het nemen van moeilijke beslissingen. Zij kunnen zich daarom af vragen hoe zij meest ethisch kunnen handelen. In de theorie over de ethiek zijn verschillende stromingen te onderscheiden. In dit artikel zullen we ontdekken wat het utilisme is en op welke wijze deze in de praktijk wordt gebruikt.

Jeremiah Bentham

Het werk van de Engelsman Jeremiah Bentham (1748-1832) wordt gezien als het beginpunt van het utilisme. In de tijd waarin Bentham leefde was het ongebruikelijk voor overheden om met kapitaal geld te verdienen. Dit werd als immoreel gezien omdat geld niet meer mocht zijn dan een ruilmiddel. Dit gedachtegoed was gestoeld op religieuze en principiële bezwaren. Volgens Bentham waren dit onbewezen aannames en zouden daarom als vooroordelen niet serieus genomen moeten worden. Met een goede rentebeleid konden overheden juist de welvaart van de samenleving vergroten. De waarde van zaken moeten niet vanuit principes worden omschreven maar vanuit het nut dat zij hebben. De vele godsdienstoorlogen in Europa hadden volgens Bentham duidelijk gemaakt dat religieuze en morel waardenstelsels niet behulpzaam waren als fundament om goed handelen op te baseren.

Menselijk handelen

Het menselijk handelen was volgens Bentham te verklaren door het streven naar plezier en het vermijden van pijn. Meer van het één zou minder van het andere betekenen. De activiteiten van mensen zouden zich hierop richten. Volgens Bentham waren de mate van plezier en pijn zelfs te berekenen. Aan beide kan je een gewicht toe kennen. Hierdoor kan een bestuurder vanuit een neutrale en objectieve positie berekenen wat het beste zou zijn voor het algemeen belang. Bentham kwam hiermee tot het concept: hedonistic calculus. Dit houdt in dat alle gevolgen van een handeling voor de betrokkenen moeten worden afgewogen op de mate van plezier en pijn. Door deze bij elkaar op te tellen is te berekenen welke handelingsoptie het meest wenselijk is. De benadering is onpartijdig en houdt geen rekening met individuele belangen.

Kritiek

Deze benadering heeft veel kritiek gekregen. Critici van het utilisme zetten vraagtekens bij de veronderstelling dat mensen zich alleen zouden laten leiden door plezier en pijn. John Stuart Mill (1806-1873) heeft deze kritiek gebruikt om tot een genuanceerdere vorm van utilisme te komen. Mensen zouden niet het gelukkigst zijn als zij zouden leven met het meeste plezier en de minste pijn, maar zij zijn het meest gelukkig als ze hun beste kwaliteiten kunnen ontwikkelen. Een bestuurder zou hier de focus moeten leggen voor zijn handelen.

Praktijk

In de bestuurspraktijk komen we het utilisme vaak tegen. Een voorbeeld hiervan zijn het invoeren van snelheidsbeperkingen. Deze leiden doorgaans tot minder ‘pijn’ door een reductie van het aantal verkeersslachtoffers en zou daarmee, ondanks het feit dat hiermee de vrijheden van een aantal burgers (autobestuurders) wordt beperkt, te verantwoorden zijn. De beslissing om verkeersgordels in te voeren op basis van utilistische argumenten lijkt ethisch te zijn. Het wordt lastiger om ethisch te handelen als blijkt dat op sommige wegen hard rijden beter kan worden toegestaan omdat dit tot meer plezier leidt dan aan het aantal verkeersslachtoffer aan ‘pijn’.

In de bestuurspraktijk is utilisme daarom soms moeilijk hanteerbaar. Bij het utilisme is het lastig om de gevolgen altijd goed in te schatten. De samenleving is erg complex en verweven met vele interacties en niveaus. Daarnaast zijn ‘pijn’ en ‘plezier’ moeilijk in te schatten. Want hoe zwaar weegt het ‘plezier’ van hard rijden op tegen één verkeersslachtoffer? Doordat alle goederen op één weegschaal worden gelegd doet het utilisme ook weinig recht aan de gevoelens en ervaringen van mensen.