Spreekwoorden over appels in de Nederlandse taal

Appels, we vinden deze vruchten zo gewoon. Dit fruit maakt al eeuwen deel uit van onze Nederlandse (eet)cultuur. We vinden het kweken, kopen, verkopen en eten van appels zo gewoon en we kennen ze al zo lange tijd, dat dit fruit een plek heeft gekregen in een heel aantal spreekwoorden van de Nederlandse taal. Een spreekwoord is een vaste uitdrukking met een overdrachtelijke betekenis. Een spreekwoord moet men dus niet letterlijk nemen. De betekenis van een spreekwoord als 'De appel valt niet ver van de boom' is in een woordenboek en beter nog in een speciaal spreekwoordenboek op te zoeken. Welke spreekwoorden over appels zijn er in het Nederlandse taalgebied en wat betekenen deze vaste uitdrukkingen?

Spreekwoorden en gezegden

Spreekwoorden en gezegden zijn beiden vaste uitdrukkingen. Toch is er een verschil tussen beide soorten vaste uitdrukkingen. Een spreekwoord is een vaste uitdrukking met een overdrachtelijke betekenis; een gezegde is een vaste uitdrukking die geen overdrachtelijke betekenis heeft.

Een spreekwoord of een gezegde?

De test om te controleren of een vaste uitdrukking een spreekwoord of een gezegde is, is het om zetten van de vaste uitdrukking in een andere tijd. Dat wil zeggen dat het werkwoord in een andere tijd wordt gezet. Als dat wel kan, is het een gezegde. Kan het niet, dan is het een spreekwoord.

Een spreekwoord als voorbeeld: 'De appel valt niet ver van de stam / boom' is een spreekwoord, want 'De appel viel niet ver van de boom' heeft alleen maar een letterlijke betekenis, geen figuurlijke of overdrachtelijke betekenis. Ook kan een spreekwoord niet van 'getal' wisselen. Dus een spreekwoord kan niet omgezet worden van meervoud naar enkelvoud en andersom. Er wordt dus nooit gezegd: 'De appelen vallen niet ver van de bomen'. Nou ja, u kunt het wel in het meervoud omzetten, maar het zal u vreemd in de oren klinken.

Spreekwoorden met appelen of appels

Spreekwoordenkennis testen door ze aan te vullen

Vooral de ouderen onder ons, ook de ouderen met dementie, kunnen spreekwoorden over het algemeen heel goed aanvullen. Voor jongere mensen is het vaak veel lastiger. Zij zijn er niet of minder mee opgegroeid.

• De appel valt................................................niet ver van de boom / stam
• Een schip met..............................................zure appels
• Het regent....................................................zure appelen
• Een rotte appel.............................................in de mand(e), maakt al het fruit te schand(e)
• Voor een appel.............................................en een ei iets kopen / op de kop tikken
• In / door de zure appel.................................(heen) bijten
• Een appeltje voor.........................................de dorst (hebben)
• Een appeltje te schillen................................hebben met iemand
• Wie appelen vaart........................................die appelen eet

Appel-spreekwoorden en hun betekenis

Interessant is ook de betekenis van deze spreekwoorden. Ook hier geldt weer dat ouderen de spreekwoorden vaak goed begrijpen en vaak ook nog eens kunnen goed uitleggen. Voor ouderen met dementie geldt dat zij meestal spreekwoorden wel kunnen aanvullen en begrijpen, maar uitleggen is voor hen vrij lastig. Ouderen met een gevorderde dementie, kunnen spreekwoorden bovendien soms letterlijk opvatten.

• De appel valt niet ver van de boom / stam: kinderen lijken vaak op hun ouders
• Een schip met zure appels: een flinke regenbui
• Het regent zure appelen: het regent flink (het regent pijpenstelen)
• Een rotte appel in de mand, maakt al het fruit te schand: als in een groep iemand zich slecht gedraagt, schaadt dat de hele groep
• Voor een appel en een ei iets kopen: iets goedkoop, voor bijna geen geld kopen
• In / door de zure appel (heen) bijten: een naar klusje flink aanpakken
• Een appeltje voor de dorst (hebben): nog wat geld achter de hand hebben
• Een appeltje met iemand te schillen hebben: iemand nog tot de orde moeten roepen (op het matje moeten roepen)
• Wie appelen vaart, die appelen eet: geld verdienen aan de handel, is eten van / leven van die handel

Spreekwoorden weerspiegelen onze cultuur en geschiedenis

Eigenlijk niet meer dan logisch, maar spreekwoorden weerspiegelen iets van onze geschiedenis, van onze cultuur.

Voorbeelden

Neem nu een spreekwoord als 'Door de zure appel heen bijten'. Zo'n spreekwoord zouden we niet gebruiken, als we nooit zure appels (of onrijpe appels) hadden geproefd. Of het wat minder bekende spreekwoord: 'Het regent zure appelen.' Dit spreekwoord is ondenkbaar in een land met een woestijnklimaat zonder appelbomen.

Lees verder

• Geld in spreekwoorden en geschiedenis van ons betaalmiddel
• Schoenen in spreekwoorden van klomp, slof, laars tot schaats
• Liefde: spreekwoorden weerspiegelen denken over hartstocht
• Schoenen: ons dagelijks schoeisel in spreekwoorden