Paleis op de Dam

Het Paleis op de Dam is tussen 1648 en 1665 gebouwd als Stadhuis. Het ontwerp is van de architect Jacob van Campen. Dit bouwwerk is een belangrijk historisch en cultureel monument van de Gouden Eeuw. Maar hoe ziet het er van binnen uit? Waar verwijzen de reliëfs en beeldengroepen naar? En wat staat er eigenlijk allemaal afgebeeld?

De Burgerzaal

De Burgerzaal is de grootste zaal van het Paleis op de Dam. De zaal is 28 meter hoog, 34 meter lang en 16 meter breed. Het is het middelpunt van het gebouw en stelt het universum in het klein voor. In de vloer zitten marmeren kaarten van het westelijk en oostelijk halfrond met daartussen de noordelijke sterrenhemel.
De zaal heeft een ingang aan de Damzijde waarboven de Stedenmaagd van Amsterdam afgebeeld is. Zij draagt de attributen van de vrede, de olijftak en de palmtak. Twee leeuwen en zitten aan haar voeten, deze staan symbool voor de kracht en wijsheid. Boven haar vind je Pallas Athene, de wijsheid, en Hercules, de kracht.
Aan de andere kant is de ingang naar de schepenzaal. Hierboven wordt de Justitia, de Gerechtigheid, afgebeeld met een zandloper en martelwerktuigen. Links van haar zit de Dood en rechts de Straf. Justitia vertrapt de ‘Hebzucht’. Deze wordt afgebeeld door koning Midas met ezelsoren. De ‘Nijd’ wordt afgebeeld als Medusa, met slangen als haar. Aan deze kant vind je ook het beeld van Atlas. De elementen Aarde, Water, Lucht en Vuur zijn afgebeeld boven de ingang van de galerijen. Vroeger dacht men dat het universum uit deze vier elementen bestond.

De beeldengroep boven het toegangsportaal

Hierop zijn onder andere de stedenmaagd van Amsterdam en Athene afgebeeld. De stedenmaagd heeft in haar linkerhand palmbladeren, in haar rechterhand heeft ze een lauriertak. Om haar heen zijn nog meer attributen, zoals de Adelaar, Leeuwen en een Kroon.
Deze betekenen de dapperheid, leider, vrede, macht en overwinning.
Rechts van de stedenmaagd is Athene afgebeeld, zij staat voor de wijsheid en strijd. Achter haar staat haar schild met slangen. De functie van het Medusahoofd is dat iedereen die er naar keek in steen veranderde. Medusa was ooit beroemd om haar schoonheid, vooral haar haren. Toen Neptunus haar verkrachtte voor het beeld van Minerva, heeft de godin haar ogen gedekt met haar schild. Zij maakte van Medusa’s haar afzichtelijke slangen (en draagt zelf sindsdien slangen op haar schild om de vijand af te schrikken).
De vrouw links heeft een zwaard in haar hand in plaats van een knots, op haar hoofd draagt zij de leeuwenhuid van Hercules. Ze symboliseert de kracht en dapperheid. Linksboven dragen twee kinderen een roer en een stralend oog. De kinderen rechtsboven dragen de hoorn des overvloeds en de staf en de hoed van Mercurius. De kinderen links symboliseren water en vuur, de kinderen rechts symboliseren aarde en lucht.
In het fries onder de beeldengroep staan symbolen. Van links naar rechts de vier seizoenen. De lente (tulp), de zomer (volle korenaren), de herfst (druiven) en de winter (dennenappels).
Deze beeldengroep drukt dus De eeuwigdurende wereldmacht van Amsterdam, groot geworden door kracht en wijsheid en goed bestuur uit.

Het reliëf van Mercurius en Argus

Boven de deur naar het burgemeestersvertrek bevindt zich het reliëf van Mercurius en Argus. Hierop is het moment afgebeeld dat Mercurius een instrument zal gaan bespelen. Argus (de burgemeester) moet de koe Io (Amsterdam) goed in de gaten houden en beschermen tegen de verlokkingen (het fluitspel van Mercurius). Argus verwijst dus naar de burgemeester en dus ook het burgemeestersvertrek, de koe verwijst naar Amsterdam.

Het reliëf van Amphion

Amphion is afgebeeld boven de ingang van de Vroedschapskamer. Hier raadpleegden de burgemeesters de ‘vroede vaderen’, een college van bestuur. Amphion was een zoon van Zeus. Hij speelde zo mooi en harmonieus op de lier, dat de stenen uit eigen beweging zichzelf opstapelden en een muur om Thebe vormden. In de zeventiende eeuw werd er een andere interpretatie aan verbonden. De bestuurders van Amsterdam moeten de mensen samen laten leven in harmonie, want om een welvarende stad te krijgen is harmonie nodig. Om mensen in harmonie samen te laten leven in een stad is een goed bestuur nodig, afspraken en wetten. De beeldhouwer gebruikte voor dit reliëf twee elementen uit het verhaal van Amphion, namelijk het spelen op de lier en het ontstaan van de stadsmuur.

De beeldengroep boven de Schepenkamer

Tegenover de beeldengroep van de Amsterdamse stedenmaagd, aan de andere kant van de burgerzaal en boven de ingang van de Schepenkamer bevindt zich nog een tweede beeldengroep.
De vrouw in het midden heeft in haar rechterhand een zwaard en in haar linkerhand een weegschaal. Dit zijn de symbolen van de rechtvaardigheid. Deze vrouw stelt dus Justitia voor. Met haar voet vertrapt zij de Hebzucht, een man met ezelsoren. Dit is koning Midas van Frygië. Hij wordt gebruikt als personificatie van de hebzucht omdat hij eens wens van Bacchus mocht doen, omdat hij Silenus, een volgeling van Bacchus, gastvrij ontvangen had. Hij wenste dat alles wat hij aanraakte in goud veranderde. De wens bleek een zeer domme, want ook het voedsel dat hij aanraakte, veranderde in goud. Midas zou de hongerdood gestorven zijn, als de goden de gave niet ongedaan hadden gemaakt. Zijn ezelsoren heeft hij als straf van Apollo gekregen. Midas moest eens bepalen wie beter muziek maakte, Apollo op zijn lier, of Pan op zijn Panfluit. Midas verkoos de sensuele muziek van de Panfluit boven de lyrische muziek van Apollo en hij werd wegens zijn slechte muzikale smaak door Apollo met ezelsoren gestraft.
Links van de hebzucht is Magere Hein afgebeeld, ofwel de Dood. Hierbij zijn een lege zandloper afgebeeld (de tijd is om) en een zeis (de dood).
Rechts van de hebzucht is een oude magere vrouw afgebeeld. Dit is de Afgunst (Invidia). Naast de afgunst zit een vrouw met een roedenbundel, ketens en een knieverbrijzelaar. Zij symboliseert de Straf.
Linksboven zijn twee engelachtige mensen afgebeeld met de bliksem van Jupiter en een roede in de hand. Rechtsboven zijn twee Harpijen afgebeeld, zij helpen de Straf met het uitvoeren van de straf. In de oudheid joegen zij misdadigers op.

Er is een verschil tussen de twee beeldengroepen en de reliëfs. De beeldengroepen zijn namelijk echte beelden en de reliëfs zijn een stuk platter. De beelden komen meer naar voren en zijn losgemaakt van de achtergrond.

Exterieur

Op het tympanon aan de voorkant staat Neptunus afgebeeld, samen met andere zeegoden en zeewezens. Er boven op staan drie beelden, die symbool staan voor vrede, voorzichtigheid en gerechtigheid (Athene).
In haar rechterhand heeft Athene een spiegel. In haar linkerhand heeft ze een schild. Op haar hoofd staat een kroon.
Dit symboliseert dat ze de leidster van Amsterdam is.
Aan haar voeten liggen leeuwen. Zij zijn de koningen van het dierenrijk, wat de status van Athene als heerster versterkt. De leeuwen staan ook symbool voor Nederland. Links van Athene staat Poseidon. Dit kun je zien door zijn drietand. Hij heerst over de zee. Op het reliëf staan ook een aantal dieren: een zwaan, een zeepaard, een zeehond, krokodillen en vissen. Het zijn allemaal waterdieren. Dit komt natuurlijk omdat Poseidon heerser over de zee is, en dus ook over de zeedieren.
Er zijn zeenimfen die met laurierkransen naar Athene wuiven. Misschien reiken ze ze aan.
Om haar heen blazen zeegoden op schelpen in de vorm van een hoorn. Zij verkondigen roem en dapperheid.
Dit relief stelt Amsterdam als middelpunt van de wereld voor. Vanuit Amsterdam werd er handel gedreven met alle werelddelen. Nederland bevoer de wereldzeeën en dreef overal handel. Vooral de VOC was belangrijk in de specerijenhandel.

Op de top en aan de zijkanten van het tympanon aan de voorkant staan drie beelden. Zij staan symbool voor eigenschappen en begrippen. In het midden staat de Vrede. Aan de ene zijkant staat de Voorzichtigheid of de Wijsheid (Prudentia), en aan de andere kant staat de Gerechtigheid (Justitia). De beelden hebben allemaal attributen in hun handen.
Een van de beelden houdt een spiegel in haar handen. Dit staat voor wijsheid en zelfkennis. Een ander aanwezig attribuut is een stralend oog. Het symboliseert gerechtigheid. Verder heeft een van de beelden een olijftak vast. Deze olijftak staat voor vrede en welzijn. Het beeld met de staf van Mercurius steekt deze in de lucht. De staf staat symbool voor de handel en de welvaart. Dit was erg belangrijk in Amsterdam, en de rede dat het Paleis gebouwd werd, was natuurlijk de welvaart van Amsterdam.
Om een van de armen van een beeld heeft zich een slang geslingerd. Deze slang staat voor voorzichtigheid. Daar hoort natuurlijk ook wijsheid bij. Aan een hand van een beeld hangt een weegschaal. Deze weegschaal staat natuurlijk voor gerechtigheid. Het symboliseert het afwegen van besluiten, en de eerlijkheid. Het gaat ook om de balans tussen goed en kwaad.

De Voorzichtigheid heeft de slang en de spiegel bij zich. De slang staat voor voorzichtigheid, en de spiegel voor zelfkennis en wijsheid. De Vrede steekt een olijftak en de staf van Mercurius in de lucht. Deze staan voor vrede, welzijn en welvaart en handel. Als er welzijn en welvaart is, dankzij de handel, is er vaak ook vrede. Er is dan namelijk geen rede om oorlog te voeren of ruzie te maken. De Gerechtigheid houdt de weegschaal en het stralende oog bij zich. Deze staan allebei ook voor gerechtigheid en goed en kwaad.

Op het tympanon aan de achterkant staat de stedenmaagd Athene afgebeeld. Om haar heen brengen alle (toen bekende) werelddelen hun schatten naar haar toe. Zij is herkenbaar aan het schip achter haar. Vroeger stond dit schip op het wapen van Amsterdam. Het staat dus symbool voor Amsterdam zelf. Athene strekt haar handen uit om de schatten van de vier werelddelen aan te nemen. Alle aandacht is op Athene gericht, zij is het middelpunt van het tafereel. Amsterdam wordt hier dus echt geplaatst als het middelpunt van de wereld. Dat zou je ook kunnen zien doordat iedereen alles naar Amsterdam brengt. Athene en dus Amsterdam wordt hier vereert. De riviergoden Amstel en IJ zitten aan de voeten van Athene. Zij zijn herkenbaar door de kruik waar water uitstroomt. Links van Athene staan de personen die Europa en Afrika vertegenwoordigen. Daarbij zijn een olifant en een leeuw afgebeeld voor Afrika, en een paard en een koe voor Europa.
Rechts van haar staan Azië en Amerika afgebeeld. Zij hebben een Kameel en een krokodil bij zich.
Dit reliëf staat dus in zijn geheel symbool voor Amsterdam als middelpunt van de wereld en de wereldhandel.

Bovenop het reliëf staan ook drie beelden. Bovenop in het midden staat een beeld van Atlas, die het hemelgewelf draagt. Links en rechts van hem staan beelden die de Gematigdheid (Temperantia) en de Waakzaamheid (Vigilantia) uitdrukken.
Ook deze beelden hebben attributen bij zich. De Gematigdheid heeft een toom of een teugel vast. Deze zou dienen om de lust in te tomen. De Waakzaamheid heeft een boek en een fakkel in haar handen.

Aan de voorkant van het gebouw zitten op de tweede verdieping Korinthische zuilen. Tussen de zuilen zitten bloemslingers. Er bovenop zit een architraaf en een doorlopend fries. Op de eerste verdieping zitten Dorische zuilen. Ook deze hebben bloemslingers. Aan de onderkant in het midden zitten bogen.