Bespreking gedicht: Verlaten Forten

In het gedicht “Verlaten Forten” vertelt Paul van Ostaijen over de schade die de oorlog heeft aangericht. De nutteloosheid van de oorlog en de duizenden slachtoffers zijn het centrale onderwerp van het gedicht. Doorheen het gedicht omschrijft hij hoe somber, vuil en verlaten alles eruit ziet na de oorlog.

Ritmische Typografie

Onder invloed van het Berlijnse Dadaïsme, maakte Paul van Ostaijen gebruik van de ritmische typografie. Dit is een visuele vorm van poëzie, waarbij er wordt geprobeerd de woorden te schrijven op een dergelijke manier dat de schrijfwijze van de woorden de betekenis van ervan versterkt. Ook worden de woorden in deze poëziestijl niet in een lineaire volgorde weergegeven. Er wordt gewerkt met verschillende lettertypes en lettergroottes. De woorden worden in deze stijl op een dergelijke manier geplaatst dat er een soort van spanning ontstaat tussen de bedrukte en onbedrukte ruimtes. De ritmische typografie zorgt een bepaalde klank en beeldvorming. Dit zorgt voor een soort van extra ervaring bij de lezer, waardoor deze zich beter kan inleven in het gene dat beschreven wordt en krijgt hij de indruk dat wat hij leest, hij echt ziet, ruikt of voelt.

Een goed voorbeeld hiervan is “af ge hakte”, hij schrijft het woord los van elkaar, om op deze manier de betekenis van het woord te versterken en het gevoel dat het woord met zich meebrengt extra te benadrukken. Hetzelfde doet hij met “gebroken wiel”, hij schrijft de twee woorden, schuin naast elkaar, alsof ze aan elkaar hingen en van elkaar zijn afgebroken. Ook hiermee probeert hij de betekenis van de woorden typografisch weer te geven. Nog een voorbeeld is “Huiveren keldergeraamten kille aarde”, ook deze woord combinatie zorgt voor een soort van “kippenvel gevoel” bij de lezer, alsof hij de koude en kilte voelt. Ook de woord combinatie “Neergeschoten brouwerij staat een muur” zorgt voor een bepaald gevoel, alsof je de kogels kan horen en er enkel nog een muur overblijft, wat dan ook weer verwijst naar het verval na de oorlog.

Verlatenheid

Hij probeert ook de verlatenheid te benadrukken, door bepaalde woorden af te zonderen of groter weer te geven dan andere woorden, een goed voorbeeld hiervan is het woord “Kadaver”, dit woord geeft dan ook bijna alles weer waar zijn gedicht voor staat, de walging, de slachtoffers, de verlatenheid en de vuiligheid die de oorlog met zich mee heeft gebracht. Ook worden zoals “Klem” en “Gil” worden benadrukt in het gedicht, om een bepaalde spanning te creëren, maar ook omdat ze heel goed de ernst van de situatie weergeven. Opvallend in het gedicht is ook het woord “Sjako”,waarmee van Ostaijen verwijst naar de soldaten, meer bepaald naar de mutsen van de soldaten die zijn achtergebleven na de oorlog. Dit benadrukt ook nog eens de verlatenheid, de forten die zijn achtergelaten, de soldaten die nu weg zijn, maar de muts die er nog ligt. Ook met de woorden “gore gras” en “ritselen van regen”, probeert de auteur een sfeer van vuiligheid en somberheid te creëren.

Isolatie van woorden

Ook woorden die de isolatie moeten verwoorden, worden zelf afgezonderd om op deze manier de betekenis van de woorden te versterken. Goede voorbeelden hiervan zijn woorden zoals “vertrapte prikkeldraad” , “sjako” en “triestigheid”. “Vertrapte prikkeldraad”, verwijst naar de isolatie tijdens de oorlog, maar ook naar de verlatenheid die er nu heerst, naar de forten achtergelaten achterblijven en naar het verval van deze forten. Sjako kan naar verschillende dingen verwijzen, het kan verwijzen naar het fort in Amsterdam, maar het kan ook verwijzen naar de soldaten of naar bepaalde kledingstukken van deze soldaten. Hij kan dus met het woord Sjako, de verlatenheid of de verkrotting van het fort benadrukken, maar hij kan hiermee ook verwijzen naar een voorwerp dat zinloos is achtergebleven en dan op deze manier de verlatenheid beschrijven. Het woord “Triestig”, is het laatste woord van het gedicht, het staat alleen en centraal. Het woord is eigenlijk een soort korte samenvatting van het gedicht, met dit woord benadrukt hij nogmaals dat de oorlog zinloos en triestig was.

Klanken

Niet alleen de ritmische typografie is opvallend in het gedicht, maar ook de manier waarop van Ostaijen met de klanken speelt is opvallend, hij probeert steeds woorden te zoeken met eenzelfde klank, maar die toch gerelateerd zijn aan het eerste woord en die de betekenis van dit eerste woord ook versterken. Een goed voorbeeld hiervan is “duizend, 1000, 1000, duizelig”, waarbij hij praat over de duizenden slachtoffers die de oorlog heeft achtergelaten en dan begint hij met de klank te spelen en komt zo tot het woord “duizelig”, waarmee hij het duizelige, het gruwelijke, gevoel benadrukt, dat de duizenden nutteloze slachtoffers opwekken. Een ander goed voorbeeld van zijn klankspel, is het woord “stom, stomp, stompelversperring”, waarmee hij benadrukt hoe stom en nutteloos hij de oorlog vindt. Door middel van de herhaling probeert hij tot de mensen door te dringen en hen duidelijk te maken hoe stom en zinloos de oorlog en zijn duizenden gesneuvelden is.

Verwijzingen in het gedicht

Op het einde van het gedicht gebruikt van Ostaijen het woord “reuzehelm”, waarmee hij met “reuze” verwijst naar de gigantische impact die de gebeurtenissen hebben gehad en met “helm” verwijst hij natuurlijk naar de oorlog.

In het gedicht verwijst hij ook naar zijn thuis stad, Antwerpen. Dit doet hij met de woorden “verroesten van ijzertuig”, “gebroken wiel”, “kanon”, “ 4e DIV.ARM” en “redoutekoepel”. Het zijn dus slechts neerschrijfsels van zijn impressies over de overblijfselen. De woorden “verroesten van ijzertuig” verwijzen naar de oorlogsoverblijfselen die verlaten liggen te roesten. Met het woord “redoutekoppel”, weten we zeker dat van Ostaijen verwijst naar Antwerpen, want een redoute is een afgesloten verdedigingskoepel en de stelling van Antwerpen, was z’n afgesloten verdedigingskoepel. Hij verwijst dus naar de overblijfselen van de Antwerpse verdedigingskoepel, die in verval zijn. Met “ 4e DIV.ARM” verwijst van Ostaijen naar de Vierde Legerdivisie, dit was een Franstalige sectie en deze beschermde de vestiging van Namen. Toen deze vestiging ingenomen werd trokken deze troepen zich terug achter de Ijzer. Tot slot is er ook het woord “kanon” dat niet alleen verwijst naar het wapen, maar ook wordt gebruikt om de gigantische impact die de oorlog op de mensen had te beschrijven. Het kan ook zijn dat van Ostaijen met behulp van dit woord het inlevingsvermogen van de mensen probeert aan te wakkeren, zodat je als het ware de kanonnen hoort bulderen.

Nihilisme

Ook het nihilisme is duidelijk terug te vinden in het gedicht van Paul van Ostaijen, dit is te zien aan hoe hij alles beschrijft als vuil, achtergelaten, somber.

Door de eerste wereldoorlog, maar ook door het Berlijnse dadaïsme maakte Paul van Ostaijen een grote evolutie mee als schrijver, maar ook als mens. Door de oorlog ontwikkelde hij ook zijn nihilisme en antimilitarisme. Deze ingesteldheid is terug te vinden in veel van zijn gedichten, waarin de waanzin en de nutteloosheid van de oorlog centraal staat. Uiteindelijk leefde hij met de visie dat de bestaande maatschappij eerst met de grond moet gelijk gemaakt worden om daarna vanuit het niets opnieuw te kunnen beginnen.