Groat Amelander Woa’deboek – dialect van Ameland

Het Amelands is een van de dialecten in de provincie Fryslân. Het Waddeneiland Ameland hoort weliswaar bij de Friese provincie, maar je hoort er nauwelijks Fries. Het dialect lijkt op wat er in Het Bildt wordt gesproken, het heeft veel weg van het Harlingers en het Snekers en het klinkt voor een deel zoals de Luwwadders in Leeuwarden spreken. Na het 'Woa’deboek fan ut Amelands' dat in 1987 verscheen, komt in 2016 het 'Groat Amelander Woa’deboek', het grote Amelander woordenboek, uit. Anton Oud en Siebren Dyk stelden het samen.

Dialect van Ameland en het Fries

Ameland heeft een eigen dialect, het Amelands, dat Nederlandse en Friese kenmerken in zich draagt. De ontwikkeling van het dialect heeft te maken met de geschiedenis van het eiland. Het eiland ligt voor de kust van Friesland en heeft daardoor een relatie met dit vasteland. De Van Cammingha's versterkten de band van het eiland met de stad Leeuwarden, de Friese hoofdstad waar geen Fries maar Luwwadders, Stadsfries, wordt gesproken. Het Amelands kan als broertje van andere mengdialecten, zoals het Harlinges en Bildts worden beschouwd. Vanwege de handel lag er een lijntje via de beurtschipper tussen Harlingen en Ameland. Een Ouwe Seun (Harlinger) en een Amelander kunnen elkaars taal dan ook prima verstaan. Tussen al die streekdialecten neemt het Amelands een bijzondere plaats in vanwege een flink aantal eigen kenmerken. Een van de bijzonderheden van het Amelands zijn de verschillen in uitspraak tussen de dorpen op oost Ameland en die in het westen. Uit alle dorpen – Hollum, Ballum, Nes en Buren - kwamen eilanders die waren toegetreden tot de werkgroep die zich boog over de woorden. Dat er eilanders uit alle dorpen vertegenwoordigd waren was essentieel, juist vanwege de verschillende woorden en uitspraken per dorp. Die dorpsverschillen zijn opgenomen in het woordenboek.

Anton Oud

'Woa’deboek fan ut Amelands’

De samensteller van het woordenboek, Anton Oud (1935-2006), werd in Buren geboren. Hij verhuisde naar het vaste land en woonde in Joure, maar hij bleef een warme plek in zijn hart houden voor Ameland en het Amelands. Hij was zeer geïnteresseerd in zijn moedertaal en besloot om deze vast te leggen. Hij begon in 1977 en na jaren aan voorbereiding, schrijven, schiften en schrappen mondde het in 1987 uit in het eerste woordenboek: 'Woa’deboek fan ut Amelands’. Door het samenstellen van het woordenboek heeft hij veel voor de cultuur van Ameland betekend en Ameland een groot plezier gedaan. Het boek werd enthousiast ontvangen, al was er ook wat commentaar. Het kaft was slap en werd snel vies en er ontbraken woorden en begrippen. Het werk van de samensteller was nog niet gedaan. Oud begon aan een verbeterde, tweede editie, maar het was hem niet gegeven deze klus te volbrengen. In november 2005 kreeg hij een lintje uit handen van burgemeester Bert Kuiper van Skarsterlân voor al het werk dat hij voor het Amelands heeft gedaan. Vier maanden later overleed hij, op 28 maart 2006. Anton Oud ligt in Joure begraven.

Fryske Akademy

Groat Amelander Woa’deboek

Na de dood van Anton Oud pakte de Fryske Akademy, het instituut dat wetenschappelijk onderzoek doet op het gebied van Friese taal, cultuur, geschiedenis en maatschappij, het project op en taalkundige Siebren Dyk werd de begeleider. In Fryslân waren al woordenboekjes verschenen van het Schiermonnikoogs (1968), oostelijk Terschellings (1976), Hindeloopers (1981) en het westelijk Terschellings (1986). In 1991 verschenen woordenboeken over het Leeuwarders en in 1996 over het Bildts. De Vereniging Oud Harlingen gaf in 2014 een boek uit over het Harlinges.

Groat
De Fryske Akademy stond achter de tweede editie over het Amelands. Net als Oud heeft Siebren Dyk kunnen steunen op Amelanders die de samensteller met raad en daad hebben bijgestaan. In november 2016 werd het ‘Groat Amelander Woa’deboek’ gepresenteerd. En het mag ‘groat’ heten, want het is een pil geworden van meer dan 900 bladzijden.

Sybren Dyk

Siebren Dyk is als taalkundige verbonden aan de Fryske Akademy. Jaren voor het verschijnen van de tweede editie was hij al betrokken bij de uitgave en vanaf 2002 tot 2016 was hij er intensief mee bezig. Het tweede woordenboek van het Amelands is uitgebreider dan het 'Woa’deboek fan ut Amelands’. De pil bevat aanwijzingen over de uitspraak en laat de werkwoordsvormen zien. Achterin het boek zit een losse kaart van Ameland met cijfers die terug te vinden zijn in een lijst van streeknamen. Waar ligt het Groatslecht, de Galgehoek of het Kiewietsplak? Waar is het Ydepad, Willemspâd of Kippeloopje te vinden? De kaart geeft raad en het verklaart tevens sommige namen op vakantiehuizen. Ook de taalkundige eigenaardigheden van het dialect hebben een plekje in het boek gekregen. Er is een handige index toegevoegd van het Nederlands naar het Amelands en omgekeerd en het boek is onder begeleiding van Dyk voorzien van een hardkaft met zilveren opdruk.

Een mooi woord

Het Amelands barst van de mooie woorden. Een van de mooiste woorden is am'pa't. Aan het begin van de 21ste eeuw spreken de oudere Amelanders dat nog uit zoals het hoort, maar meer en meer wordt het als apa't uitgesporken, de Friese variant. Het Woa'deboek kan een rol spelen bij de herintroductie van Amelander begrippen en de Amelander uitspraken van versleten, verfrieste en verhollandste woorden. Am'pa't betekent apart.

Hoät en Hòd

Was in de Tweede Wereldoorlog het woord 'Scheveningen' een test om te ontdekken of je Nederlands of Duits vlees in de kuip had en was het in Friesland het zinnetje 'Bûter, brea en griene tsiis, wa’t dat net sizze kin, is gjin oprjochte Fries' waarmee verzetsheld Grutte Pier bepaalde of hij een Fries of een Hollander voor zich had; op Ameland hoor je aan de dialectversie van ‘Oud hout op zolder’ of iemand uit Hollum of Nes komt. De Hollumers zeggen ‘oäd hoät op soäder’ terwijl de Nessemers het hebben over ‘òd hòd op sòder’. Het betekent hetzelfde, het klinkt verschillend. Het is de taaltest in het Amelands, het klassieke zinnetje dat de verschillen in uitspraak tussen oost- en west-Ameland illustreert, het dialect dat op straat en in huiskamers nog voertaal is, maar dat door de verhollandsing ook onder druk staat.

Groat Amelander Woa’deboek

• Uitgever: Fryske Akademy in Leeuwarden
• Oplage: 500
• ISBN: 9789492176301
• Prijs: € 44,95

Amelander Kwartet

In 2010 ontwierp Ari van Hardeveld van ontwerpbureau AVEHA uit Ballum een Amelander kwartet, een kaartspel met Amelander woorden en begrippen. Het werd uitgegeven door Ameland Pers uitgeverij. Van Hardeveld maakte er fraaie illustraties voor en zette het icoon van de vuurtoren op de achterkant. En hoe gaat kwartetten in het Amelands?
"Mag ik fan dij fan bloemen ut koëbloemke?" "Nee, maar mag ik fan dij fan bloemen ut siden daske? Ja? Heste dan ok de hônnemiger? In hestou miskien ut koëbloemke?" De speuler het self de papekloat. "Kwartet!!"
Bij het kwartet zit een woordenlijst en anders is er het Groat Amelander Woa'deboek op na te slaan, want daar staan ze allemaal in. Een koëbloemke is een madeliefje, een siden daske is een koekoeksbloem, hônnemiger is duizendblad en een papekloat is een orchis.

Lees verder

• Harlinges mien taaltsje - dialect van Harlingen
• Fries en Frysk – een rijkstaal