Veelgebruikte Latijnse begrippen en hun vertaling

Veelgebruikte Latijnse begrippen en hun vertaling De Latijnse taal heeft in Nederland heel lang een vooraanstaande rol gespeeld. Dit was vooral het geval in de kerk, in het onderwijs en in de wetenschappelijke wereld. Er zijn Latijnse begrippen die nog steeds worden gebruikt in onze taal. Deze worden met regelmaat gebruikt door bijvoorbeeld schrijvers, wetenschappers en journalisten, in woord en geschrift. Een overzicht van veelgebruikte Latijnse begrippen en hun vertaling in het Nederlands.

Inleiding

Het Latijn is onderdeel van een grote groep talen, die onderling in bepaalde mate verwant zijn met elkaar. In de Romaanse talen (Frans, Spaans, etc.) is duidelijk de verwantschap met het Latijn te herkennen. Maar ook de Germaanse talen (Duits, Engels, Noors etc.) hebben zoveel met elkaar gemeen dat ze verwant zijn aan elkaar. Dat geldt ook voor het Grieks en de daarvan afgeleide dialecten, voor de Slavische talen en voor de Indo-Iraanse talen. Deze taalfamilies zijn onderling heel verschillend, maar ze blijken evengoed zoveel overeenkomsten te hebben dat men in de taalwetenschap heeft geconcludeerd dat al deze verschillende talen zijn voortgekomen uit een soort oertaal. Deze oertaal wordt Indo-Europees genoemd.

Ontwikkeling

Het Latijn is een Indo-Europese taal. Het werd gesproken door de Latini (Latijnen), de bewoners van de landstreek Latium, in Midden-Italië. Later ontstond hieruit Rome, de stad van de Romeinen. De Romeinen veroverden in de eerste eeuwen van onze jaartelling grote delen van onder andere West-Europa. Dit had grote gevolgen voor de taalkundige ontwikkelingen in deze gebieden. In West-Europa werd Latijn de taal van bestuur en handel en met de ontwikkeling van het christendom kwamen er steeds meer christelijke woorden in het Latijn. Op deze manier ontstond er naast het gewone Latijn een christelijke groepstaal.

Kerk en School

In de negende eeuw kwam het school- en onderwijssysteem van de grond en uit de scholen ontstonden in de elfde eeuw de eerste universiteiten, waar Latijn de voertaal was. Scholen waren in die tijd meestal verbonden aan kerken en kloosters. Vandaar dat er nog steeds in kerken en op universiteiten nogal wat woorden worden gebruikt die direct of indirect uit het Latijn stammen. Helemaal duidelijk is dat in de wetenschap, waar ze volop worden gebruikt: denk aan de medische terminologie, of aan termen voor planten, dieren en scheikundige stoffen.

Zie hiervoor ook: Veelgebruikte medische termen en hun vertaling

Latijnse woorden in het Nederlands

Er zijn Nederlandse woorden waarvan de afstamming goed herkenbaar is in onze taal; ze hebben nauwelijks veranderingen ondergaan. Voorbeelden hiervan zijn:
  • kaas: caseum
  • kasteel: castellum (= fort)
  • straat: via strata (=geplaveide weg)
  • kamer: camera
  • heer: herus
  • vest: vestis (= kledingstuk)

Andere woorden zijn door ons direct overgenomen maar hebben in het Nederlands gaandeweg een andere betekenis gekregen. Voorbeelden hiervan zijn:
  • alibi: op een andere plaats
  • agenda: dat wat gedaan moet worden
  • credo: ik geloof
  • veto: ik verbied
  • album: iets wits
  • ad rem: bij de zaak

Veelgebruikte Latijnse begrippen met vertaling

Dan zijn er de Latijnse woorden en begrippen die we nog min of meer in hun letterlijke betekenis gebruiken. Veel worden voornamelijk in de wetenschappelijke wereld gebruikt of in bijvoorbeeld de advocatuur, maar andere zijn meer algemeen in gebruik. Voor mensen die klassiek geschoold zijn is de betekenis meestal wel duidelijk maar voor mensen die geen onderwijs in het Latijn hebben gehad kan een verklarende woordenlijst wellicht handig zijn. Eerst volgt de vertaling, eventueel erachter de letterlijke betekenis.

Begrippenlijst

Latijnse termVertalingLetterlijke betekenis
A.D.= Anno Dominina Christus' geboorte (het jaar nul) in het jaar van de Heer
a fortioristerker nog
ante meridiemvoor 12.00 uurvoor de middag
a priorivan te voren
a posterioriachteraf beschouwd
ad fundum het glas leegdrinken tot de bodem
ad interimplaatsvervangend, waarnemendvoor ondertussen
ad hoc specifiek voor een zaak of situatievoor hier
alter ego andere ik
auditor toehoorder, luisteraar
bonafidebetrouwbaar te goeder trouw
c.s.= cum suismet de zijnen/haren/hunnen
c.q.= casu quo wordt vaak gebruikt in de betekenis van 'en', 'of'in welk geval
carpe diempluk de dag
cogito ergo sumik denk dus ik besta
compos mentis bij zijn volle verstand
conditio sine qua non voorwaarde zonder welke het gevolg niet ingetreden zou zijnvoorwaarde zonder welke niet
contradictio in terministegenspraak in termen
consensus overeenstemming
corpus delictivoorwerp van het misdrijf
curriculum vitaeopsomming van persoonsgegevens, scholing, werkervaring, interesses en hobby'slevensloop
cum laudemet lof
de factoin feite, in de praktijkvan het feit vandaan
Deo volentezo God het wilGod willende
deus ex machinauitgedachte oplossing voor een moeilijke situatiegod uit de machine
ditoevenzo dezelfde, hetzelfde
doctor honoris causadoctor om reden van de eer
e.g.= exempli gratiabijvoorbeeld
ergo dus, daarom
etc.= et ceteraenzovoorts en andere dingen
ex cathedravanuit de zetel (bijvoorbeeld de paus)
ex libriseigendomskenmerk, boekmerkuit de boeken
extra murosextramuraal buiten de muren
fata morganaluchtspiegeling; gezichtsbedrog
horror vacui angst voor de leegte
ibid(em)op dezelfde plek
i.e.= id estmet andere woordendat is; namelijk
idemdezelfde, hetzelfde
in medias res in het midden van de zaken/handeling/verhaal
in memoriamter herinnering
in vino veritasdronken mensen spreken de waarheid in wijn zit de waarheid
in vitrobuiten het lichaam, in het laboratoriumin (reageerbuis)glas
interbellum de periode tussen de tussen de twee wereldoorlogen
intra muros intramuraalbinnen de muren
lectori salutemde lezer gegroetheil aan de lezer
linea recta in rechte lijn
Luctor et Emergowapen van Zeeland'Ik worstel en kom boven'
magna cum laudemet groot lof
malafideonbetrouwbaarte kwader trouw
mea culpamijn schuld
mens sana in corpere sano een gezonde geest in een gezond lichaam
modus operandiwerkwijzemanier van werken
modus vivandilevenswijzemanier van leven
mordicusonverzettelijk, hardnekkig, verbeten, volhardendmordere=bijten in, vat krijgen op
mutatis mutandisnadat veranderd is wat veranderd moet worden; zoals voornaamwoorden in een tekst in een ander geval
NB = Nota Benelet goed op noteer goed
nihil niets
nihil novi (sub soli)er is niets nieuws (onder de zon)
N.N.= Nomen Nescionaam onbekend ik weet de naam niet
noli me tangereraak me niet aan (1. zegt de verrezen Christus tegen Maria Magdalena volgens de Latijnse bijbelvertaling 2. voorstelling hiervan)
pars pro totoeen stijlfiguur waarbij een gedeelte van een object genoemd wordt, terwijl het hele object wordt bedoelddeel voor geheel
p.m.= post meridiemna 12.00 uurna de middag
propedeusevanouds de eerste fase van een universitaire studie; sinds 1982 wordt de term gebruikt voor het eerste jaar in het gehele hoger onderwijs
P.S.= Post Scriptum naschrift
persona non grataniet welkom persoon persoon uit de gratie
primus inter paresde eerste onder gelijken
qui bono?wie heeft er voordeel van?
quid pro quo voor wat hoort wathet ene voor het andere
quod erat demonstrandumhetgeen bewezen moest worden
quo vadis?waar ga je naartoe?
quod nonwat niet waar ishetgeen niet het geval is
semper fidelis (semper fi)altijd trouw
sicwordt vaak tussen haakjes gezet achter een fout in een citaat, om de lezer erop te attenderen dat een stuk tekst zonder wijzigingen, dus met fout en al, is geciteerdaldus, zo
stante pedeterstondop staande voet
status quobestaande toestand
summa cum laude met de hoogste lof
tabula rasa onbeschreven blad; begrip over aangeboren en aangeleerde eigenschappen
urbi et orbipauselijke zegen voor de stad en voor de wereld
vox populide stem van het volk

Deze lijst kan uiteraard nog aangevuld worden.
© 2009 - 2024 Lexia, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
Waarom gebruiken we Latijn in de wetenschap?Latijn is een lingua franca in de wetenschappelijke wereld. Een Lingua franca is een taal die als communicatiemiddel fun…
Latijnse uitdrukkingen in het NederlandsLatijnse uitdrukkingen in het NederlandsLatijnse uitdrukkingen worden vaak midden in Nederlandse teksten aangetroffen. Steeds minder mensen hebben echter een La…
Tips eindexamen LatijnTips eindexamen LatijnHet eindexamen Latijn kan moeilijk zijn, maar dat hangt er ook van af of je het huiswerk gedurende het jaar bijgehouden…
Internetbegrippen uitgelegdInternetbegrippen uitgelegdTijdens het surfen op het internet kom je veel woorden en begrippen tegen (vaak engelstalig) die je niet kent. Ze worden…

Hebreeuws - Ivriet: woorden en zinnen - uitspraakHebreeuws - Ivriet: woorden en zinnen - uitspraakDe interesse voor modern Hebreeuws is altijd tamelijk groot geweest. Ook anno 2024. Veel mensen die Israël bezoeken will…
'Seks' of 'sex'?'Seks' of 'sex'?Door de opkomst van internet en mobiele telefonie is een nieuw soort ‘schrijftaal’ ontstaan, welke gebruikt wordt in voo…
Bronnen en referenties
  • Inleidingsfoto: Publiek domein, Wikimedia Commons (PD)
  • http://nl.wikipedia.org
  • http://www.encyclo.nl
  • http://nl.wikipedia.org/wiki/Bestand:Lapis-niger.jpg
Reacties

Johanna Weideman, 28-11-2015
In Italiaanse kerken kom ik schilden en dergelijke tegen met het opschrift OPA. Betekent dit Orate Pro Animis of iets geheel anders? Een Italiaanse suggereerde dat het zoiets zou betekenen als 'tot de kerk behorend'. Reactie infoteur, 20-12-2015
Hallo Johanna,

Sorry voor de late reactie, ik heb het even nagekeken:

"Op grafstenen in Italië komt men vaak de lettervolgorde "O P A" tegen. Dit is Latijn voor Ora(te) Pro Animis, wat "Bid voor onze zielen" betekent. "

Bron: https://nl.wikipedia.org/wiki/Grafsteen
Ik hoop hiermee je vraag beantwoord te hebben.

Vriendelijke groeten,
Lexia

Wim Spoormaker, 07-08-2012
Kunt u mij de vertaling geven van: juventus deï Reactie infoteur, 07-08-2012
Hallo Wim,

Juventus betekent 'jongelingenleeftijd, jeugd' (denk aan juveniel)
Deï is een vervoeging van deus, en betekent 'van/voor god'
In welke context het wordt bedoeld weet ik natuurlijk niet, ik hoop dat je hier wat aan hebt.

Groeten, Lexia

Mnnaam, 20-03-2012
Goede site, ik hoop betrouwbare info en nog een vraag van vandaag: hoe komt het dat er nog zoveel woorden uit het Latijn in het Nederlands (een Germaanse taal) te vinden zijn? Reactie infoteur, 20-03-2012
Bedankt voor de reactie. De Romeinen zijn natuurlijk tot in onze contreien te vinden geweest, in de eerste eeuwen van de jaartelling, dat zal er ongetwijfeld mee te maken hebben. Misschien dat er nog andere redenen zijn, en dat een andere lezer zijn licht hierover kan laten schijnen?
Groeten, Lexia

Andrea de Jong, 13-09-2010
Ik las ergens dat ook Hebreeuws een korte tijd op de Nederlandse universiteiten (ook België dan?) de voertaal was. Wanneer dan wel? Reactie infoteur, 13-09-2010
Hallo Andrea,

Ik zou het niet weten! Misschien dat er een andere lezer is die daarop het antwoord weet?

Vriendelijke groet, Lexia

Lexia (181 artikelen)
Laatste update: 08-08-2014
Rubriek: Educatie en School
Subrubriek: Taal
Bronnen en referenties: 4
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.