Wat is Jiddisch? Voertaal van ongeveer 600.000 Joden

In een groot deel van het laatste millennium spraken Ashkenazische Joden in Midden- en Oost-Europa Jiddisch (“Joods”). Deze taal is een mix van oud Duits, Hebreeuws, Aramees en Slavische talen. Het wordt anno 2023 nog steeds als voertaal gebruikt onder met name Chassidische Joden in steden als New York, Antwerpen, Jeruzalem, Bnei Brak (Israël) en andere Joodse gemeenschappen. Zij gebruiken Hebreeuws alleen voor gebed, terwijl Jiddisch de taal is van Torastudie, conversatie en viering. In totaal spreken anno 2023 ongeveer 600.000 Joden Jiddisch. Daarvan wonen er 250.000 in de VS, 250.000 in Israël en 100.000 verspreid over de rest van de wereld.

• Historie van het Jiddisch
• Jiddisch voertaal voor ongeveer 600.000 Joden anno 2023
• Over de taal
• Uitspraak
• Schrift
• Vocabulaire
• Grammatica
• Betekenis woorden
• Dialecten
• Veel Jiddische woorden zijn uiteindelijk in de Nederlandse taal beland
• Waar kan je Jiddisch in Nederland studeren?

Historie van het Jiddisch

In de 9e tot 10e eeuw van de gewone jaartelling is de Jiddische taal ontstaan. Joden vestigden zich toen in het Rijnland en Palts (in het huidige Duitsland). In die tijd gebruikten Joden Hebreeuws alleen voor spirituele doeleinden omdat het de taal van de Tenach is. Als spreektaal werd Aramees gemengd met andere talen gebruikt. In het Rijnland ontwikkelde zich het Jiddisch dat op Duits leek. Jiddisch komt van het woord Jid dat Jood betekent. Dus Jiddisch betekent “Joods”. Jiddisch was een mengelmoes van oud Duits, Hebreeuws, Aramees en Slavische talen. Tot aan de Tweede Wereldoorlog spraken 11-13 miljoen Joden Jiddisch. Jiddische taal wordt nog steeds gesproken in de ultraorthodoxe wereld en onder seculiere Joden in de belangrijkste gemeenschappen ter wereld. Dankzij hen is de taal niet uitgestorven.

Toen Joden uit Oost-Europa naar Palestina emigreerden wilden ze niet dat Jiddisch de gesproken taal zou worden in de nieuw op te richten moderne staat Israël. Dat deed hen te veel denken aan de Diaspora. Om die reden is het modern Hebreeuws ontstaan in Israël.

Jiddisch voertaal voor ongeveer 600.000 Joden anno 2023

De reden dat Joden in Duitsland aan de ene kant Jiddisch begonnen te spreken was omdat over het algemeen afgezien werd van Bijbels Hebreeuws dat de heilige taal vormt. De woorden en letters van het Bijbels Hebreeuws zijn heilig. Met deze letters schept G'd de wereld en heeft Hij zich geopenbaard aan de profeten. Volgens de Joodse wet mag je Bijbels Hebreeuws niet gebruiken bij het maken van grappen en wordt geadviseerd om het niet met betrekking tot alledaagse zaken, in een badhuis of een onreine plaats te gebruiken. Joden gebruiken Bijbels Hebreeuws alleen voor heilige, spirituele spraak.

Maar aan de andere kant werd Jiddisch door Chassidische Joden gebruikt voor Torastudie en mitswa, zodat het Jiddisch ook enige mate van heiligheid vertoont, vergelijkbaar met de heiligheid verleend aan een fysieke object gebruikt voor een mitswa. Bovendien konden de rabbijnen de taal spiritueel verheffen door het Jiddisch te gebruiken voor Tora en spirituele doeleinden. Overigens wordt het onderwijzen van mede-Joden niet per se gedaan in het Jiddisch, maar in de taal die zij begrijpen. Dus dat kan zijn in het Engels, Nederlands of een andere taal.

Overigens blijkt de de 17de eeuw de Bijbel voor het eerst in het Jiddisch gepubliceerd te zijn. Dit gebeurde in Amsterdam. Op de Chabad site is hierover een lezing te volgen van professor Shlomo Berger.

Over de taal

Uitspraak

De Jiddische uitspraak wordt sterk bepaald door Duitse dialecten. Daaraan zijn evenwel Hebreeuws-Aramees en Slavische woorden aan toegevoegd die in het Duits niet voorkomen. Wat betreft intonatiebronnen kunnen talrijke syntactisch-semantische verschillen systematisch worden overgebracht door de melodische modulatie van zinnen.

Schrift

Het schrift van het Jiddisch schrijven is het aangepaste Hebreeuwse alefbet. Het maakt vrijwel geen gebruik van diakritische tekens (zoals nikoed, dagesj en rafee) en gebruikt slechts de 22 oorspronkelijke medeklinkers. De namen van de letters worden wat anders uitgesproken dan in het Hebreeuws.

Het Hebreeuwse Alefbet

Vocabulaire

Jiddisch vocabulaire wordt gekenmerkt door zijn meerdere oorsprong: Duits, Hebreeuws-Aramees, Romaans, Slavisch en "internationaal".

Grammatica

Het basis grammaticale plan van Jiddisch volgt het Duitse model, maar er zijn een aantal belangrijke innovaties ontwikkeld.

Geslacht
Standaard Jiddisch kent drie geslachten, parallel aan het Duits. Het geslacht van een zelfstandig naamwoord is grotendeels onvoorspelbaar, hoewel er een aantal regelmatige patronen zijn:

• verkleinwoord zelfstandige naamwoorden met het achtervoegsel -l zijn onzijdig in de standaardtaal;
• zelfstandig naamwoorden gebouwd op de meeste van de veel voorkomende abstracte zelfstandig naamwoord-achtervoegsels, zoals ונג- -ung en הײַט- -hayt, zijn vrouwelijk;
• zelfstandige naamwoorden die eindigen op een onbeklemtoonde schwa zijn meestal vrouwelijk;
• zelfstandige naamwoorden die specifiek mannelijke mensen en dieren aanduiden, zijn meestal mannelijk, en zelfstandige naamwoorden die specifiek vrouwelijke mensen en dieren aanduiden, zijn meestal vrouwelijk;
• leenwoorden worden doorgaans standaard mannelijk geslacht toegewezen, tenzij ze eindigen op een schwa, in welk geval ze meestal vrouwelijk zijn.

Naamvallen
Er zijn drie grammaticale naamvallen in het Jiddisch: nominatief (meestal gebruikt voor het onderwerp), accusatief (voor het directe object) en datief (voor een indirect object of object van een voorzetsel).

Meervoud
Jiddisch heeft parallellen met alle meervoudsmarkeringen die ook geldig zijn in het Duits, d.w.z. klinkerveranderingen (umlaut in het Duits) en andere uitgangen (zie Duitse Weg, Wege). Klinkerveranderingen en het type einde in het Jiddisch worden echter vaak anders verdeeld dan het Duits.

Werkwoorden
Jiddische werkwoorden worden vervoegd voor persoon en aantal (enkelvoud en meervoud).

Voornaamwoorden
De voornaamwoorden van de derde persoon komen in geslacht overeen met het zelfstandig naamwoord waarnaar ze verwijzen. Dus zelfs levenloze objecten worden soms er of zi genoemd als ze respectievelijk mannelijk of vrouwelijk zijn. Onzijdige zelfstandige naamwoorden ontvangen es.

Lidwoord
Het lidwoord komt in geslacht, aantal en hoofdletter overeen met het zelfstandig naamwoord waarmee het wordt gebruikt.

Bijvoeglijk naamwoord
Attributieve bijvoeglijke naamwoorden worden verbogen conform het geslacht, het aantal en het geval van het zelfstandig naamwoord dat het wijzigt, terwijl bijvoeglijke bijvoeglijke naamwoorden niet worden beïnvloed.

Negatief
Het negatief in een zin zonder object of predicaat zelfstandig naamwoord wordt gevormd door ניט nit of נישט nisht 'niet' toe te voegen na het werkwoord.

Betekenis woorden

Het Jiddisch geeft eigen betekenissen aan woorden. Zo lijkt het Jiddische woord mentsh op het Duitse Mensch maar heeft het een andere betekenis gekregen (een fatsoenlijke en verantwoordelijke mens). Het is ook belangrijk om te onthouden dat slechts een beperkt deel van de talen in het Jiddisch wordt gebruikt. Dus niet alle Duitse, Hebreeuwse, Aramese en Slavische woorden komen in het Jiddisch terug.

Dialecten

Binnen het Jiddisch zijn verschillende dialecten (west, oost, zuid, zuidoost, noordoost, centraal). Ook heeft het Jiddisch zich in de loop der tijd ontwikkeld: van vroeg Jiddisch, oud Jiddisch, middel Jiddisch, tot modern Jiddisch.

Veel Jiddische woorden zijn uiteindelijk in de Nederlandse taal beland

Jiddisch wordt vanaf de zeventiende eeuw in Nederland gesproken met de komst van Oost-Europese Joden naar voornamelijk Amsterdam. Joden spraken het onderling. Dankzij contacten met niet-Joden vermengde het Jiddisch zich met het Amsterdamse dialect. Via Amsterdam, Enschede, Groningen en Winschoten waar veel Joden woonden kwamen Jiddische woorden vervolgens in heel Nederland terecht.

Waar kan je Jiddisch in Nederland studeren?

In Nederland kan je aan de Universiteit van Amsterdam Jiddisch studeren. Het valt binnen de opleiding Hebreeuws. In het Joods Studiecentrum Leiden wordt ook een cursus Jiddisch aangeboden. Bij de Joodse organisatie Crescas is eveneens Jiddisch te volgen via een cursus.