Zo voorkom je plagiaat

Scholieren en studenten moeten geregeld werkstukken, essays, opdrachten of scripties schrijven en dan is het verleidelijk om te plagiëren door bijvoorbeeld iets van internet te kopiëren. Iedereen weet wel dat het niet mag, maar onder tijdsdruk gebeurt het toch wel. Soms is het niet duidelijk waar de grens ligt tussen correct overnemen en plagiaat en gaat iemand de fout in door onwetendheid. Dus wat is wel plagiaat en wat niet? Hoe kun je het voorkomen in je eigen werk?

• Wat is plagiaat eigenlijk?
• Wanneer valt mijn tekst onder plagiaat?
• Hoe citeer ik mijn bronnen?
• Hoe voorkom ik plagiaat?
• Hoe wordt plagiaat gevonden?
• Wat zijn de gevolgen van plagiaat?

Wat is plagiaat eigenlijk?

Plagiaat is het kopiëren van ideeën van anderen zonder naar de bron te verwijzen.

Plagiaat gaat dus verder dan het kopiëren van teksten: op ieder moment dat je een idee van een ander gebruikt in je werk, moet je de bron vermelden. Het maakt daarbij niet uit wat deze bron is. Het kan natuurlijk een tekst zijn uit een boek, krant, tijdschrift of van een website, maar ook cijfermateriaal uit een database als CBS or Marketline. Het gesproken woord valt eronder: interviews, toespraken, radiofragmenten, liedjes, etc. Op het moment dat je buurman iets gezegd heeft wat je wilt gebruiken in jouw tekst, moet je hem citeren met bronvermelding. Beeldmateriaal is beschermd: video's, films, documentaires, foto's, kaarten, grafieken, tekeningen, schilderijen, digitale plaatjes en ga zo maar door mogen alleen gebruikt worden als de bron vermeld is. Ook zaken als software en ontwerpen voor kleding of gebouwen zijn niet zomaar vrij te gebruiken. Het is dus belangrijk om je te realiseren dat naar iets van het internet of intranet altijd verwezen moet worden.

Wat hierboven staat beschreven, geldt voor de toepassing van het werk van anderen binnen een educatieve context, dus voor scholieren, studenten of docenten die iets gebruiken met een onderwijsdoel. Als je een commercieel doel hebt, als je een product of dienst verkoopt, en op je website bijvoorbeeld foto’s wilt gebruiken die niet rechtenvrij zijn, moet je naast een bronvermelding vrijwel altijd ook de toestemming van de maker hebben en deze vraagt hiervoor waarschijnlijk een vergoeding. Als de maker ontdekt dat je zijn of haar werk (= tekst, foto, ontwerp, etc.) gebruikt zonder toestemming, kun je zeker verwachten dat die persoon je om de vergoeding gaat vragen en/of sommeert het werk te verwijderen.

Iedereen is automatisch eigenaar van zijn of haar "werk", oftewel je hebt het recht om jouw ideeën en woorden op te schrijven of uit te spreken. Een ander kan deze niet zomaar van je afnemen en het doen voorkomen alsof het zijn of haar idee was.

Wanneer valt mijn tekst onder plagiaat?

Dit is niet altijd zo eenvoudig te beantwoorden. Als een student het werk van een ander inlevert, is het duidelijk, maar er zijn ook situaties die in een grijs gebied liggen. In principe zijn de volgende situaties allemaal plagiaat ook als je de bron erbij vermeldt:

• Het letterlijk kopiëren van teksten of beeldmateriaal.
• Het letterlijk vertalen van teksten van de ene taal naar de andere.
• Het overnemen van een of meerdere woorden van een ander zonder aanhalingstekens.
• Het overnemen van een tekst en daarin dan enkele woorden veranderen of wat zinnen omdraaien.

Mag je dan helemaal niets overnemen? Het is toch onmogelijk te voorkomen dat je wat woorden gebruikt die je bron ook gebruikte? Uiteraard! Als het gaat om een technische of gangbare term, hoef je niet iets anders te bedenken en ook niet te citeren. Denk bijvoorbeeld aan kreten als sociaal-economische status, bevolkingsdichtheid, medische hulpverlening, CO2-uitstoot, etc. Is het een nieuwe term en nog niet ingeburgerd, dan is het wel verstandig om de bedenker ervan te citeren, al was het maar om de geïnteresseerde lezer door te verwijzen. Ook uitdrukkingen of gezegden die iedereen wel eens gebruikt in de taal, zijn vrijgesteld van de citeerverplichting, zoals "dat raakt kant noch wal" of "een sterk staaltje...". Het belangrijkste is om in de gaten te houden dat als je iets schrijft op basis van een bron, je de ideeën uit die bron in je eigen woorden moet uitleggen. Het is geen plagiaat als je dan een enkel woord gebruikt dat er ook in stond, als je die bron maar vermeld en een duidelijk andere zinsstructuur hanteert, een andere volgorde, andere woordcombinaties. De problemen beginnen op het moment dat je frasen of zinssneden gaat kopiëren zonder dat je aanhalingstekens gebruikt. Dan ben je letterlijk aan het overnemen en pleeg je plagiaat, ook al is het maar een halve zin.

De volgende situaties zijn plagiaat als je de bron niet vermeldt. Vermeld je de bron wel, dan is het in de context van onderwijs wel goed:

• Het gebruiken van een idee van een ander.
• Het overnemen van een of meerdere woorden van een ander met aanhalingstekens.
• Het letterlijk vertalen van teksten van de ene taal naar de andere met aanhalingstekens.

Je hoeft geen bron te vermelden van zaken die als algemene kennis gelden. Je zult niet hoeven te citeren dat een auto vier wielen heeft of dat Oeganda in Afrika ligt, want dat hoort iedereen te weten, maar wanneer is iets geen algemene kennis meer? Een vuistregel die wordt aangehouden is dat het feit in minimaal vijf onafhankelijke verschillende bronnen vermeld moet staan (dus niet bronnen die weer naar elkaar verwijzen). Het kan dus zijn dat iets algemene kennis is, terwijl jij het zelf niet weet. Het zal ook afhangen van het vakgebied. Een psycholoog weet veel van verschillende stoornissen en binnen de psychologie zullen meer zaken gelden als algemene kennis dan daarbuiten. Twijfel je of iets algemene kennis is? Dan kun je het voor de zekerheid beter citeren.

Hoe citeer ik mijn bronnen?

Dit hangt sterk af van de gestelde voorwaarden. Er zijn verschillende internationale citeerstijlen die gebruikt worden zoals APA, MLA, Chicago en Harvard. Vakgebieden hebben hun eigen voorkeuren. De citeerstijlen schrijven voor hoe je de bron moet citeren in de tekst en hoe je de literatuurlijst opzet. Voor online informatie zijn er expliciete regels die veel verder gaan dan het geven van de link. De meeste citeerstijlen eisen naast de link: naam van de maker, publicatiedatum, titel van de tekst of het beeld, naam van de publicerende organisatie, datum waarop de tekst of het beeld is gevonden. Citeerstijlen hebben vaak ook regels over het opstellen van een titelpagina, de ruimte tussen regels, de paginanummering, etc.

In de tekst kan citeren bijvoorbeeld met voetnoten of met auteursnaam en publicatiejaar tussen haakjes: (Johnson, 2010). In de literatuurlijst moet zoveel mogelijk informatie worden vermeld zodat ieder ander de precieze bron kan achterhalen. De citeerstijlen verschillen in dit laatste van elkaar vooral in de ordening van de informatie. Voor een boek zul je altijd de naam van de auteur, de titel van het boek, het jaar van publicatie en de uitgever moeten weten. In welke volgorde, tussen haakje of niet, schuingedrukt, dat hangt af van de stijl die je volgt. Vraag daar dus naar zodat je duidelijkheid hebt. Op internet zijn er talloze pagina's te vinden met voorbeelden en uitleg van de verschillende stijlen.

Huidige versies van Word (2007 en verder) geven ook de mogelijkheid om dit automatisch te doen. Ga naar het tabblad "Verwijzingen" en selecteer de stijl die je moet gebruiken, bijvoorbeeld APA sixth edition. Klik op "Citaat invoegen" en dan "Nieuwe bron toevoegen". Kies het soort bron dat je hebt, bijvoorbeeld boek, website of interview en vul alle informatie in die je moet geven. Het kan zijn dat je bij een digitale bron verplicht wordt om te melden wanneer je deze bekeken hebt. Deze informatie kun je pas invullen als je "Alle bibliografievelden weergeven" aanvinkt. Met deze methode kun je elke bron in Word zetten en een citaat ernaar makkelijk invoegen. Nog eenvoudiger wordt het maken van een bibliografie. Als je alle bronnen goed in Word hebt ingevoerd, kun je klikken op "Bibliografie" en zou Word automatisch de bibliografie in de gewenste stijl moeten produceren.

Hoe voorkom ik plagiaat?

Het belangrijkste is om nooit iets zomaar over te nemen, want dat is een zekere weg naar problemen. Te allen tijde moet je werk in je eigen woorden geschreven zijn. De beste manier om te voorkomen dat je (onbewust) kopieert, is door de tekst goed te lezen totdat je alles begrijpt en deze bij het schrijven van jouw tekst weg te leggen. Kijk er niet naar en de kans dat je exact dezelfde zinnen gebruikt is heel klein. Je hebt verder drie technieken tot je beschikking: citaat, parafrase of samenvatting.

Citaat (quote)

Een citaat is een letterlijke weergave van wat iemand geschreven of gezegd heeft. Je zet dit dan tussen aanhalingstekens en geeft de bron aan. Je kunt dit doen voor korte stukjes of als iets heel mooi omschreven is. Vermijd het citeren van lange lappen tekst, want dan heb je immers nog niets zelf geschreven.

Parafrase

Een parafrase is een bepaalde tekst in je eigen woorden zetten. De lengte van jouw tekst is vergelijkbaar met het origineel, maar je gebruikt geen woorden, zinsdelen of zinnen daaruit. Je moet ervoor zorgen dat je tekst ook hetzelfde gevoel weergeeft als wat de schrijver oorspronkelijk probeerde op te roepen. Deze techniek wordt relatief weinig gebruikt.

Samenvatting

De samenvatting is een populaire manier om andermans ideeën te verwoorden. Je verwoordt deze op je eigen manier maar een stuk korter dan het origineel. Het gaat erom dat je enkel de belangrijkste elementen weergeeft en je laat dus de details weg.

Het beste is om deze drie technieken afwisselend te gebruiken en in te mengen in je eigen tekst. Je begint bijvoorbeeld met een citaat en vat de reacties hierop samen uit andere bronnen. Vervolgens trek je hieruit je eigen conclusie.

Hoe wordt plagiaat gevonden?

Het is betrekkelijk eenvoudig om plagiaat te ontdekken. Meestal is het opvallend als de stijl van het stuk abrupt verandert of als het plotseling foutloos is. Bepaald woordgebruik en zinsconstructies kunnen ook verdacht zijn als deze moeilijker zijn dan het ingeschatte niveau van de schrijver. Het begint dus vaak met een vermoeden dat er iets niet helemaal in de haak is.

De lezer kan dan bepaalde zinsdelen in Google invoeren en kijken of er overeenkomsten zijn, maar er zijn op internet allerlei gratis sites waarop teksten automatisch gecontroleerd kunnen worden. Onderwijsinstellingen hebben vaak speciale software (bijvoorbeeld Ephorus) die de teksten vergelijkt met wat er op het web staat en met teksten die eerder zijn aangeleverd. Deze geven dan in percentages aan in hoeverre een document overeenkomsten vertoont met andere bronnen. De meeste onderwijsinstellingen houden een bepaald percentage aan, zoals 10% of 15%, waarna een nader onderzoek wordt gestart.

Wat zijn de gevolgen van plagiaat?

Geregeld zijn er verhalen in het nieuws over plagiaat door artiesten of wetenschappers. Het gaat dan over rechtszaken waarin de rechter moet bepalen of een liedje of film geplagieerd is. Binnen de wetenschap is plagiaat een doodzonde. Plegers van plagiaat raken hun baan kwijt en soms ook hun academische titel. Plagiaat is stelen en liegen, dus op een dergelijk ernstige overtreding kunnen strenge straffen staan. De gevolgen zullen per onderwijsinstelling verschillen, maar mogelijke sancties zijn:

• Zakken voor het vak en het volgend jaar opnieuw doen.
• Uitsluitsel van tentamens/proefwerken voor een bepaalde periode.
• Aantekening in het persoonlijke dossier.
• Bij herhaling, mogelijk het verwijderen van de opleiding zonder diploma.

Lees verder

• Het schrijfproces - Bronnen evalueren
• Het schrijfproces - Een paragraaf schrijven
• Het schrijfproces stap 1 - Doel, opmaak, publiek en toon
• Het schrijfproces stap 2 - Praktische vragen
• Het schrijfproces stap 3 - Ideeën verzamelen