De Cuba Crisis 1962: een analyse

15 oktober 1962: Een Amerikaans spionagevliegtuig ontdekt Russische raketten op het eiland Cuba, dichtbij het vasteland van de USA. In de dertien dagen die hierop volgen houdt de wereld de adem in terwijl de Amerikaanse president Kennedy en zijn Russische ambtgenoot Chroetsjov balanceren tussen een (nucleaire) oorlog en wereldvrede. Dit artikel geeft een beknopte analyse van de belangrijkste momenten, beslissingen, informatie en risico;s waar men vanuit de Amerikaanse zijde mee te maken kreeg.

Wat waren de meest belangrijke gebeurtenissen gedurende de Cuba Crisis?

De oorzaak van de Cuba Crisis ontstond al na de overname van de macht door de Cubaanse leider Fidel Castro in 1959, toen hij na zes jaar strijd de dictator Batista verjoeg. Kort daarna besluit hij een alliantie aan te gaan met de USSR (Sovjet Unie), hiermee zorgde hij voor uitbreiding van de Russische invloedszone naar Cuba. Toen Kennedy het presidentschap overnam van president Eisenhower, erfde hij ook diens plan voor een invasie van Cuba door Cubaanse vluchtelingen, gesteund door de CIA. Kennedy besloot zonder de volledige informatie te hebben om in te stemmen met dit plan van de CIA voor een invasie in de Cubaanse Varkensbaai, maar zonder verdere militaire steun om escalatie te voorkomen. De invasie mislukte volledig en zorgde voor sterke spanning tussen de USA en Cuba.

Een cruciaal moment in de crisis was uiteraard het besluit van de USSR om offensieve raketten te plaatsen op het eiland Cuba. Ofschoon dit in het geheim ging door de raketten aan boord van gewone vrachtschepen te laden, bleken de groeiende vermoedens van de Amerikanen gegrond. Een analyse door de CIA van de foto's genomen door een U2 spionagevliegtuig bevestigde dat Russische raketten op Cuba aanwezig waren en tot het type SS-4 behoorden (medium- en long range nucleaire aanvalsraketten).

Kennedy en zijn Excomm team besluiten daarop dat een tegenactie onvermijdelijk is in de vorm van een blokkade of een luchtaanval. De Amerikanen besluiten uiteindelijk om een zeeblokkade in te stellen rondom Cuba, de zogenaamde maritieme quarantaine. Deze quarantaine, uitgevoerd door de Amerikaanse marine, dient ervoor te zorgen dat de Russische schepen Cuba niet meer kunnen bereiken. Binnen de Verenigde Naties wordt duidelijk dat de maritieme quarantaine geen pro Amerikaanse actie is tegen Cuba, maar een reactieve maatregel omdat de USSR raketten heeft geplaatst op Cuba. De spanning stijgt wanneer de eerste schepen de demarcatielijn bereiken. Met de kans op een militaire confrontatie, besluit de USSR uiteindelijk om haar zeeschepen te laten stoppen en omkeren zodat deze niet meer op Cuba koersen.

Om beter fotografisch bewijs te verzamelen besluit de USA om twee laagvliegende verkenningsstraaljagers naar Cuba te sturen, maar deze worden beschoten boven Cuba. Kennedy zorgt ervoor dat dit wordt niet bekend wordt gemaakt zodat een onmiddelijke militaire tegenaanval volgens de rules of engagementwordt voorkomen. Later in de crisis wordt een Amerikaans U2 spionagevliegtuig neergeschoten door de Russen en escaleert de situatie naar een hoger niveau. Het is op dat moment de vraag of de USSR hier toestemming voor heeft gegeven of dat men lokaal op eigen houtje handelde. Kennedy besluit het incident geen verdere aandacht te geven en concentreert zich op de Cuba crisis, die steeds meer een dreigende vorm aanneemt.

Alexander Fomin (een oorlogskameraad van Chroetsjov en spion in de USA) benaderd de journalist John Scali om via de achterdeur een oplossing voor te stellen. Dit wordt ook wel gezien als de eerste poging tot onderhandeling buiten het wereldtoneel om. De pogingen leiden niet tot een concreet resultaat, maar Chroetsjov stuurt Kennedy wel een brief waarmee hij laat zien dat hij open staat voor onderhandelingen. Een tweede brief volgt met een hardere toon, maar Kennedy besluit om de tweede brief te negeren en alleen te reageren op de eerste brief. Terwijl een (nucleaire) oorlog steeds waarschijnlijker wordt, benadert Robert Kennedy op een van de laatste momenten de Russische ambassadeur. Hij doet hem een voorstel waarbij een geheime deal m.b.t. verwijderen van de Amerikaanse raketten in Turkije wordt aangeboden, naast een officieel voorstel voor een niet-aanvalsbelofte tegen Cuba. In ruil hiervoor dient de USSR, onder inspectie, de raketten te ontmantelen en terug te verschepen naar de USSR.
Secretaris-generaal Nikita Chroetsjov laat officieel weten dat het voorstel van de USA wordt geaccepteerd door de USSR. Hiermee eindigt feitelijk de crisis. Enkele weken later heft President Kennedy officieel de zeeblokkade op.

Wat waren de meest belangrijke beslissingen die werden genomen?

Gezien de gevaarlijke escalatie van de crisis die op de loer lag, wilde de Amerikaanse regering de bevolking koste wat kost rustig houden. De regering Kennedy besloot om de escalerende situatie zo lang mogelijk uit de publiciteit te houden. Om een reactie te geven op de plaatsing van Russische raketten op Cuba, besloot de regering Kennedy te kiezen voor een maritieme quarantaine (blokkade) in plaats van een luchtaanval op Cuba, waar de Amerikaanse generaals voor pleitten. De oorlogszuchtige generaals wilden wraak nemen voor de mislukte invasie in de Varkensbaai en zagen deze situatie ineens als het perfecte excuus om Cuba aan te vallen. De quarantaine kon echter gezien worden als Amerikaanse agressie, ware het niet dat er een unanieme diplomatieke beslissing volgde om de Amerikaanse blokkade rondom Cuba te erkennen. Toen de eerste Russische schepen de demarcatielijn naderden, besloot de USSR om de zeeschepen richting Cuba te laten stoppen en/of omkeren voordat de demarcatielijn was bereikt. Met een Russische onderzeeer tussen de vrachtschepen in en de Amerikaanse marineschepen op scherp, had de situatie eenvoudig kunnen uitmonden in een militair conflict.

Toen de situatie steeds dreigender werd en een oorlog tussen de USA en de USSR steeds dichterbij leek te komen, deden de Russen via Alexander Fomin een voorstel om via de achterdeur onderhandelingen te starten. De Amerikanen toonden zich open hiervoor. Toen de Russische raketten vrijwel operationeel bleken te zijn, kon Kennedy eenvoudigweg niet veel meer dan het besluit te nemen om luchtaanvallen op Cuba voor te bereiden. Dit gaf hem echter weinig tijd meer voor onderhandelingen met de USSR.
Op een van de laatste momenten bracht Kennedy via zijn broer Robert een voorstel over om Chroetsjov een officiele en een geheime deal aan te bieden. Kennedy begreep als geen ander dat hij Chroetsjov een uitweg moest bieden, zodat hij in eigen gelederen geen gezichtsverlies zou lijden en een passend resultaat kon bereiken. Belangrijk hierbij is dat men vanuit het Russische gezichtspunt open bleef staan voor onderhandelingen.

Cruciaal in het slot van de Cuba Crisis was de beslissing door Kennedy en zijn team om alleen te reageren op de eerste brief van Chroetsjov en de tweede (meer agressieve)brief te negeren. Als gevolg besloot de USSR om het Amerikaanse voorstel (en de geheime deal) te accepteren en kon men zodoende een catastrofe vermijden.

Wat was vitale informatie die nodig was tijdens de Cuba Crisis?

Voor de beslissingen die tijdens de Cuba Crisis werden genomen, hadden zowel de USA als de USSR juiste informatie nodig. Kennedy memoreerde dikwijls over het boek The Guns of August dat hij had gelezen waarbij in de Eerste Wereldoorlog beslissingen werden genomen door legerleiders op basis van geruchten en veronderstellingen. Kennedy wilde dit koste wat kost voorkomen en baseerde zijn beslissingen zoveel mogelijk op feitelijke informatie. Ook analyseerde hij, bijgestaan door zijn adviseurs, continue de situatie en probeerde iedere keer de gedachtengang van Chroetsjov na te gaan, als in een schaakspel.

Uiteraard dient in de eerste plaats te worden vermeld de luchtfoto's, gemaakt door U2 spionagevliegtuigen en laagvliegende straaljagers, die de aanwezigheid van Russische offensieve raketten op Cuba toonden. Duidelijke informatie over de raketten was hier nodig: betrof dit defensieve of offensieve raketten? De USSR mocht namelijk wel defensieve raketten plaatsen op Cuba.
Daarnaast hadden de Amerikanen informatie nodig over de operationele status van de raketten. Dit bepaalde de tijd die men had om actie te ondernemen, voordat de raketten feitelijk gelanceerd konden worden richting het vasteland van de USA.

Het aantal van 26 Russische schepen dat op weg was naar Cuba, evenals de aanwezigheid van een Russische onderzeeer was cruciaal voor de beslissing om een zeeblokkade in te stellen.Tijdens deze maatregel gebeurden een aantal incidenten die een directe confrontatie hadden kunnen ontketenen. Voorbeeld hiervan was informatie over het neergeschoten U2 spionagevliegtuig; was dit gebeurd met of zonder officiele toestemming van de USSR? Kennedy besloot dit incident te negeren, mede omdat hij deze informatie niet had.

De inhoud van de twee brieven die Chroetsjov stuurde naar Kennedy was uiteraard cruciale informatie. Hierin gaf Chroetsjov aan in welke richting er onderhandeld diende te worden, waarbij de USSR haar belangen aangaf. Tijdens dit proces en met name door de tweede, agressievere brief van de USSR, vroegen de Amerikanen zich af of Chroetsjov nog aan de macht was, of wellicht was afgezet door coupeplegers en vervangen was door een oorlogszuchtige leider. Deze informatie was niet beschikbaar en de Amerikanen zijn ervan uitgegaan dat Chroetsjov nog steeds de macht had.

Wat waren de grootste risico's?

Kennedy had moeite met de radicale voorstellen van zijn generaals om snel tot militaire actie over te gaan. Naast het gevaar van militaire escalatie, kon de USA wellicht als agressor / uitlokker gezien worden door de wereldgemeenschap indien voor een preventieve luchtaanval zou worden gekozen. Het moest duidelijk zijn dat de USA reactief waren en niet in eerste instantie de aanwezigheid van Russische raketten zouden gebruiken als excuus voor een invasie van Cuba.

Kennedy koos voor een zeeblokkade in plaats van luchtaanvallen, maar liep het risico dat er geen unanieme toestemming van de diplomatie verkregen zou worden voor de quarantaine, waardoor deze in dat geval als een Amerikaanse provocatie zou worden gezien.

De Amerikaanse generaals verhoogden op eigen initiatief de militaire status van dreiging van DEFCON3 naar DEFCON2, zonder dat president Kennedy daar toestemming voor had gegeven. Kennedy was furieus, hij was immers opperbevelhebber van de Amerikaanse strijdkrachten en was de enige die dit bevel mocht geven. De generaals bleven provoceren om zodoende een oorlogssituatie uit te lokken. Het risico was hierbij aanwezig dat Kennedy de controle over de Amerikaanse strijdkrachten kon kwijtraken, waarbij de generaals zelf het inititief zouden nemen. Het ontketenen van een derde Wereldoorlog waarbij nucleaire wapens gebruikt konden worden was daarmee een niet uit te sluiten risico. Achteraf bleek, na uitvoerige analyse van de gebeurtenissen rondom de Cuba Crisis, de wereld dichter tot een nucleaire confrontatie was gekomen dan men zich tot dusver voor mogelijk had gehouden.

Het risico om West Berlijn te verliezen aan de USSR was al snel een risico dat erkend werd door de Amerikaanse regering. Als de USA militair zou ingrijpen op Cuba, was de kans groot dat de USSR West-Berlijn daarop zou inpikken en daarmee het symbool van de Westerse democratie in de invloedszone van de USSR ten ondergang brengen.

Een coup in de USSR waarbij Chroetsjov zou worden afgezet en vervangen zou worden door een machtshebber die streeft naar verdere escalatie en wellicht oorlog, was een mogelijk risico waar de Amerikanen tot aan de laatste wending van de Cuba Crisis rekening mee hebben gehouden.