Emoties - wat zijn het? (2)

Emoties - wat zijn het? Boek-bespreking van 'De Emoties' van de psycholoog Nico Frijda; een synthese van theorie en onderzoek naar emotie. Emoties dienen altijd een belang. Emotioneel gedrag heeft een functie. Emoties dienen als signaal of een bepaalde gebeurtenis voor ons belangrijk is. Positieve emoties zijn het gevolg van een match. Negatieve emoties van een mismatch met verwachtingen of een doel. Emotie en Gevoel: wat is het verschil? Meer over Emotie en emotionele beleving in dit artikel.

Emoties - wat zijn het?

De Emoties. Emoties - wat zijn het? (deel 1) bevat het eerste gedeelte van De Emoties, het boek van de psycholoog Nico Frijda. In dit artikel komen de volgende hoofdstukken aan bod:

• Deel II  - Hoofdstuk 5. Emotionele stimuli, 6. Belangen, 7. Neurofysiologische condities en 8. Regulatie
• Deel III - Hoofdstuk 9. Synthese.

Emotie - Psychologisch Bekeken

Emotie en Psychologie. Emoties worden zowel vanuit theoretische referentiekaders bekeken als vanuit hypothesen, feiten en onderzoeksgegevens uit verschillend psychologisch wetenschappelijk onderzoek.

Emotionele Verschijnselen deel II

Emotionele verschijnselen. In deel II (hoofdstuk 5, 6, 7 en 8) worden de volgende vragen uitgewerkt:

• Welke omstandigheden -gebeurtenissen, persoonlijke gesteldheden, activiteiten- geven aanleiding tot emotionele verschijnselen?
• Dienen deze verschijnselen ergens toe en zo ja, wat is hun doel? Wat is de functie van emoties?

Emotionele Stimuli

Emotie Emotioneel. In hoofdstuk 5 worden theoretische standpunten besproken t.a.v. de vraag welke omstandigheden aanleiding geven tot de verschijnselen emotie/'emotioneel. Volgens Frijda is de meest vruchtbare theorie de:

Match-Mismatch Emotie Theorie

De match-mismatch theorie stelt dat emoties het resultaat zijn van de interactie tussen stimuli en dispositionele factoren, of als het resultaat van prikkels die relevant zijn voor het behoud van welzijn of krijgen van bekrachtiging.

• Match - Positieve emoties zijn het gevolg van een match met gewenste situatie/doel/overeenkomst verwachting
• Mismatch - Negatieve emoties komen voort uit een mismatch van bovengenoemde factoren

Factoren Invloed Emoties

Emoties Invloedsfactoren. In Hoofdstuk 5 wordt door Frijda een overzicht gegeven van factoren die het ontstaan en de intensiteit van emoties beînvloeden:

• Factoren als o.a. verwachtingssterkte, anticipatie, beheersbaarheid, selectieve aandacht, verschillen in responsiviteit, sommatie(cumulatie) en sensitivatie
• De verwerving van emoties en het ontstaan van emotionele stimuli spelen zich via verschillende processen af, stelt Frijda. Door directe ervaring, conditioneringsprocessen, aangeboren eigenschappen, door indirecte ervaring, via observationeel of symbolisch leren, via imprenting
• En door cognitieve processen: emoties komen voort uit betekenissen die op hun beurt weer voortkomen uit afgeleide gevolgen of oorzaken uit die gegevens. Emotionele stimuli kunnen voortkomen uit generalisering, abstract denken en toepassen van regels en kennisschema's en verwachtingen
• De stimuli voor emoties bestaan volgens Frijda voornamelijk uit cognities (verwachtingen, interpretaties, vergelijkingen, attributies, feitelijke stimuli)
• Wanneer er geen tijd is voor cognitieve processen (als de gebeurtenis 'uit de lucht komt vallen') genereren we geen actietendens en vindt er geen taxatie plaats
• Emoties hebben ook sociale bronnen en worden beinvloedt door regels, normen en waarden in de maatschappij
• Emoties zijn onderhavig aan verandering van belangen. Een gebeurtenis is zijn emotionele kracht kwijt, wanneer het belang verdwenen is.

Emoties Belangen

Emoties en belangen. Frijda stelt dat emoties worden opgewekt door constellaties van gebeurtenissen die relevant zijn voor belangen. Ze resulteren uit match of mismatch tussen gebeurtenissen en belangen. Intensiteit van een emotie is gerelateerd aan de sterkte van het onderliggende belang (of gecombineerde belangen). Volgens Frijda komen emoties dus voort uit de confrontatie tussen een gebeurtenis die zich op een bepaald moment voordoet en een bij het subject al bestaande dispositie. Niet ieder subject is even gevoelig voor bepaalde gebeurtenissen, want niet alle gebeurtenissen wekken emoties op.
Belang speelt hierbij een motivationele rol: wanneer er geen belang is, is er ook geen emotie!! De motivationele achtergrond van emoties blijft vaak verborgen totdat hij zich door een emotionele gebeurtenis kenbaar maakt. Getoond verlangen, actie en emotie zijn elementen van belang. Het gedrag en de emoties vloeien voort uit match of mismatch met de interne representatie van een bepaald soort situatie (een soort plaatje op voorstellingsniveau dat het subject heeft) dat dient als een soort standaard waaraan werkelijke situaties getoetst worden. Gevoelens van lust en onlust spelen een belangrijke rol. Potentieel goed functioneren is te voorzien en de omstandigheden die het begunstigen kunnen gezocht of gecreëerd worden.
Anders geformuileerd: de mens heeft hedonische belangen, d.w.z. nastreven van lust en het vermijden van pijn. Motivatie, Emotie en Gevoel hebben alle drie één en dezelfde bron in match of mismatch tussen de heersende omstandigheden en belangen. Welke van de drie op een bepaald moment optreedt, hangt af van de kenmerken van het appèl van de situatie.

Emotie Gevoel Verschil

Verschil Emotie en Gevoel. Door Frijda wordt uiteengezet wat het onderscheid is tussen Gevoel en Emotie. Mijns inziens belangrijk, daar deze begrippen veelal door elkaar gebruikt worden.

• Emotie. Er is sprake van Emotie wanneer er mogelijke/feitelijke match of mismatch wordt waargenomen
• Geboel. Er is sprake van Gevoel wanneer de situatie niet dringend genoeg is om een actieverandering teweeg te brengen

Dus: een onderscheid tussen het begrip gevoel en emotie is dat gevoel wordt gebruikt voor subjectieve reacties van aanvaardbaarheid of onaanvaardbaarheid, zonder noodzaak tot actiebereidheid met bijbehorende stuurvoorrang, terwijl emoties gekenmerkt worden door veranderingen in actiebereidheid (deze zijn dus dringender en hebben voorrang).

Emotie Gevoel Functie

Functie Emotie Gevoel. De functie van emoties en gevoelens is het bewaken en besturen van het bevredigen van belangen. Ze moeten ervoor zorgen dat die bevrediging verkregen en behouden kan worden. In deze zin zijn emoties ook 'plannen'. Ieder mens heeft eigen coderingsprincipes/categorieën; ook wel cognitieve schema's genoemd. De geneigdheid en mogelijkheid om de verschillende categorieën te gebruiken loopt uiteen (zo spelen b.v. persoonlijkheidsverschillen een rol).

Emotie en Neurofysiologie

Emotie en Neurofysiologische aspecten. Hoofdstuk 7 geeft een overzicht van de belangrijkste neurofysiologische mechanismen die een rol spelen in het emotionele proces. Frijda bespreekt de relevante hersenstructuren (hersenstam, limbisch systeem, neocortex) die gedragingen mogelijk maken c.q. emotionele en motivationele gedragingen opwekken. Hij maakt een onderscheid tussen de begrippen 'arousal', 'activatie' en 'effort'. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een bespreking van de functionele verschillen tussen beide hemisferen, met de hypothese: dat de rechterhersenhelft mogelijk 'emotioneler' is dan de linker. En dat het rechter frontale gebied de besturing van emotie regelt, oftewel 'arousal' en de evaluatie van emotioneel relevante informatie.

Emotie Regulatie (hanteerbaar maken)

Emoties reguleren. Hoofdstuk 8. Emoties zijn onderhevig aan regulatie- en modulatieprocessen. Regulatie is een fundamenteel onderdeel van de emotie; een reactiepatroon dat bedoeld is om de emotionele beleving hanteerbaar te maken.

Verschillende vormen van Regulatie

• Onwillekeurige inhibitie
• Cognitieve transformatie van de emotie
• Bewuste onderdrukking
• Invoerregulatie

Doel van Regulatie en Modificatie

• De nadelige gevolgen van het gedrag verminderen en de gunstige gevolgen te vermeerderen (mechanismen: inhibitie en zelfbeheersing)
• Minder ongemak en verstoring, meer genoegen en plezier (mechanismen: intrapsychische hantering of taxatiemodulatie)

Emotie Regulatie Processen

Meerdere Regulatie processen. Frijda beschrijft verder de volgende begrippen: inhibitie, invoerregulatie, intrapsychische hantering, defensieve taxatie, emotietransformatie. Ook wordt externe of sociale regulatie genoemd. De regulatie is ook afhankelijk van de eisen en de tolerantie van de omgeving en staat onder invloed van sociale repercussies als sociale goed- en afkeuring, sociale normen. Er zijn regels voor hoe men zich mag gedragen en uiten en hoe niet. In een bepaalde cultuur overheerst een bepaalde ethiek. Hierdoor heeft de overheersende ideologie invloed op de taxatie van het subject.
Frijda stelt dat bovengenoemde processen in verschillende fasen van het proces van informatieverwerking kunnen optreden. De informatieverwerking kan op ieder moment onderbroken worden. Het proces kan onderbroken worden voordat of terwijl er verdere informatie wordt verzameld, voordat de aandacht wordt geactiveerd, voordat of terwijl er associaties, verwachtingen, gevolgtrekkingen e.d. worden gewekt. De informatie kan uitgesloten worden voordat zij het reflexieve bewustzijn bereikt.

Emotieproces Synthese deel III

Synthese Emotie Proces. Hoofdstuk 9. Het emotieproces kan volgens Frijda worden beschreven als een:
Proces van informatieverwerking. Hierin kunnen de volgende lijnen onderscheiden worden:

• Het kernproces van stimulusgebeurtenis naar reactie (gedrag)
• Het regulatieproces dat op alle niveaus kan ingrijpen
• De lijn van de overige invoer
• De uitvoer (de overte, de fysiologische en de belevingsreacties)

Hoewel het reflexieve besef een belangrijke rol speelt bij de ontwikkeling van de emotionele reactie, kan de emotie in principe onbewust genoemd worden. Dit omdat men meestal wel weet dat men een emotie heeft, maar niet altijd waarom en waardoor deze veroorzaakt wordt.

Emotieproces Appèl Actiebereidheid Stuurvoorrang

Schakel Emotieproces. Frijda concludeert dat de belangrijkste schakel in het emotieproces die tussen het Appèl en de vorm van Actiebereidheidsverandering is. Het meest specifieke kenmerk van de emotie is:
Stuurvoorrang, waarbij 4 signalen een rol spelen

• Lust
• Onlust
• Verlangen
• Verwondering

De door Frijda uiteindelijk gegeven conclusie is dat de EMOTIE een zelfstandige psychologische categorie is.

Zie voor meer informatie ook de Emotie Special  Emoties: hoe en wat . In deze Special wordt nader ingegaan op gevoelens, emoties en tevens wordt het begrip Emotionele intelligentie (EQ) uitgebreid uiteengezet.

De Emoties - Opmerkingen

De Emoties van Nico Frijda. Hoewel Frijda een enorme hoeveelheid en diversiteit aan (complex samenhangende) informatie geeft in zijn boek, is hij er toch in geslaagd om dit op een overzichtelijke en duidelijke wijze te doen. Het boek leest redelijk prettig, is niet altijd even makkelijk, maar altijd boeiend. De informatie is zowel in de breedte als in de diepte uitgewerkt en geeft een goed overzicht van vigerende theorieën, van onderzoeksgegevens, maar met name een betrekkelijk nieuw gezichtspunt. In het woud van verschillende gezichtspunten, theorieën en gegevens blijft de visie die Frijda presenteert, heel duidelijk aanwezig.
Wat ik een beetje mis (hetgeen de auteur zelf ook al aanstipt in het voorwoord) is de uitwerking van sociale factoren bij het totstandkomen van emoties. Verder vond ik de uitwerking van het gegeven dat emoties ook door leren en imitatie tot stand kunnen komen wat te summier.
Hoe dan ook is het een boeiend boek (waar je wel even voor moet gaan zitten), dat erg de moeite waard is om te lezen.

Noot: Deze bespreking is gebaseerd op een al oudere uitgave van het boek DE EMOTIES van Nico Frijda (1988), dat jarenlang als Het Handboek der Emoties werd gezien. Recentelijk is er een hernieuwde uitgave van het boek verschenen, waarin meer recente gegevens en ontwikkelingen zijn opgenomen.

Lees verder

• Emoties - wat is de functie van emoties
• Emoties en basisemoties - Universele expressie